بؤیوک رسول اوغلو
باش‌لیغی آلتیندا یازینی بوگون “باکی تبریز” سیته‌سینده اوخودوق‌دان سونرا، عزیز دوستوم، دیرلی زحمتکئش قارداشیم اکرم بی رحیم‌لی‌نین دوزگون موناسیبتینه موناسیبت بیلدیرمه‌دن گئچمدیم. چونکی، بعضی آنتی تورک قوه‌لرین تخریباتینا اویان‌لارا و یا دونیا سیاستی‌نین درین‌لیک‌لرین‌دن، عینی حالدا تاریخیمیزدن خبرسیز سویداش‌لاریمیزا ویا بئینالخالق سیاستده میللی کیملیگیمیزی قوروماق‌دان چکینن‌لره گرچک‌لری آنلاتماق، دیر اؤلچولرینی میللی منافعمیزین خئیرینه آغیرلاش‌دیرا بیلر.هر هانسی بیر سببه گؤره تورک سؤزون‌دن دیسکینن‌لر، همن پانتورکیزم حربه‌سین‌دن فایدا‌لانا‌راق باشقا چاره یول‌لارینی آخداران‌لار بیلمه‌لی‌دیرلر کی، قول‌لارینی اسارت زنجیری یارالایان بو اینسان‌لار، ایرق‌چی شووینیزمین عذابینی اورک‌لری‌نین درین‌لیک‌لرینه قدر دویدوق‌لارینا گؤره، او تفککور دایره‌سینه داخیل اولمازلار. بیز اؤزوموزه ایستدیگیمیزی بوتون میللت‌لره ایسته‌ین بیر میللتیک، اینسانلیغین نجاتینین، بوتون میللت‌لرین نجاتیندا گیزلندیگینی بیلن بیر میللتیک. آنجاق، میللی قورتولوشوموزو، تورکلوک محوری اطرافیندا فیرلانان آزرباجانچی‌لیق دوشونجه‌سینده گؤردوگوموز اوچون‌دور کی، بئله دوشونوروک. نجاتیمیز، گوجلولوگوموزله متناسیب‌دیر، گوجوموز ایسه تورکلوک کیملیگیمیزین دیرچلیشی ایله.
ایستر باکی و اورمونون ائرمنی جللادلارین‌دان نجاتی، ایسترسه ده همین ایللر روس اوردولارینین مظالیمین‌دن یاخا قورتارماق اوچون همدان تورک‌لری‌نین عثمانلی اوردوسو ایله ایشبیرلیگی و نهایت همین ایللر قیرقیزلارین قتلی عاممینین اؤنلنمه‌سینده تورک سرکرده‌لری‌نین رولو، بیزلره چوخ شئی اؤیرتمه‌لی‌دیر. تورکوستان تورک‌لری، اؤزل‌لیکله روس اوردولارینین وحشیجه‌سینه سؤیقیریمینا معروض قالان قیرقیزلار، جان‌لارینی قورتارماق اوچون داغ‌لارا پناه گتیرن 30 مینی‌نین هلاک اولدوغونو، بیر او قدری‌نین ده گولله‌یه دوزولدوگونو اونوتمامیش‌دیر. مظلوم اویغورلارین، آنجاق تورک اولدوق‌لارینا گؤره باش‌لارینا گلن‌لر بو وحشی‌لیک‌لرین گونوموزدکی نومونه‌سی‌دیر. دونیانین بو مورککب چاغیندا، تورک دؤولت‌لری باش‌چی‌لارینین، بو حادثه‌لردن عیبرت درسی آلا‌راق، میللی کیم‌لیک‌لرینی قورویا‌راق، بیر بیرلرینه داها دا یاخینلاشماسی اینسانلیغین علئیهینه دئییل، نجات یولونون کؤرپوسودور.
1918-ده تورک اوردولارینین اورمویا گیریشی زامانی، خالقین دویغولارینی، او زامان اورادا تئهرانین والی‌سی اولان، اصلن اورمولو رحمت الله خان معتمدالدوله ووزرانین خاطره‌لرین‌دن آشاغیدا حضورلاریزا تقدیم ائدیرم. او حادثه‌لرله باغلی 2004-جو ایل، یئنی موساوات قازئتینده درج اولونموش بیر یازیمی تاریخی سندلری ایله بیرلیکده، میللتیمیزین بیر داها اوخوماسینی دا فایدا‌لی گؤرورم. او یازیر :
“شهرین قالاسین‌دان آمئریکا‌لی‌لار تئلئفونلا عثمانلی عسگرلری‌نین داغدان ائندیگینی خبر وئردی‌لر. بو قوشون او قدر سرعتله گلیردی کی، شهری قارت ائدن ائرمنی‌لر و باشقا‌لاری داها چوخ آدام اؤلدورمه فورصتی تاپما‌دان، یا سولدوز طرفینه قاچدی‌لار، یا دا بیر یئر تاپیب گیزلندی‌لر. عثمانلی آتلاری یورتشاه داروازاسین‌دان اورمو شهرینه داخیل اولدولار. او ساعت اورمو موسلمان‌لارینین وضعیتی، بیر طرف‌دن سئویندیریجی، بیر طرف‌دن ایسه آلتی آیلیق قتلی-قارت نتیجه‌سینده آجیناجاقلییدی. شهرین اها‌لی‌سی گؤزلرینده سئوینج یاشی ایله آلتی آیدا باش‌لارینا گلن‌لردن قورتولدوق‌لارینا گؤره تانرییا شوکر ائدیردی‌لر. خالقین داها چوخ اذیت چکمیش یوخسول طبقه‌لری آغلایا-آغلایا عثمانلی قوشون‌لارینین آتلارینین آیاق‌لارینی اؤپوردولر. بوتون میللت گؤز یاش‌لارینی آخیدا -آخیدا بو آزادلیق اوردوسونو قارشیلاماغا چیخمیشدی.”
1
اورمودا مارت قیرقین‌لاری
1918-جی ایلین باکی قیرغین‌لاری ایله یاناشی گونش ایلی 1296-نین آخیر چرشمبه‌سینده جنوبی آزربایجانین اورمو شهرینده ائرمنی داشناک‌لارینین الی ایله آذربایجان تورک‌لری‌نین سویقیریما معروض قالماسینین اؤیرنیلمه‌سی اونا گؤره واجیب‌دیر کی، بیرلیکده آپاردیغیمیز موباریزه‌نین کؤک‌لری داها درینلیکلکردن قایناق‌لانا بیلسین. بو فاجعنی فاکت‌لار اساسیندا آنلاتما‌دان اؤنجه دوشونورم کی، باکی قیرغین‌لاری ایله باغلی شیما‌لی آذربایجاندا هر ایل مارتین سون‌لاریندا کئچیریلن تدبیرلر دونیا آذربایجان‌لاری طرفین‌دن باکی-اورمو آدی آلتیندا آپاری‌لارسا، داها فایدا‌لی اولار. علاوه ائتمه‌لییم کی، گونش ایلی 1296-جی ایلین آخیر چرشنبه گونو (مارتین 17-ده) اورمودا 10000 تورکون قتله یئتیریلدیگینی علی دهقان کیتابیندا اؤز گؤزلری ایله گؤردوگونو بیان ائدیب. جنوبی آزربایجانین اورمو، سالماس، خوی، ماکو، شرف‌خانا و باشقا یئرلرینده مارشیمونون باش‌چی‌لیق ائتدیگی جیلو و ائرمنی تجاووزلری‌نین شرحی آشاغی‌داکی اوریژینال قایناق‌لاردا قئید ائدیلیب:
1.“اورمو زردوشت پیغمبری‌نین اؤلکه‌سی” کیتابینین مولیفی علی دئهقان سونرا‌لار اورمونون تحصیل ایداره‌سی‌نین رئیسی اولوب. اؤز یازدیغینا گؤره، او گون‌لرده 15-16 یاشدا بیر جاوان اولوب. باش وئرن‌لری عائله‌سی ایله بیرگه یاشاییب. اؤزل‌لیکله مارتین 17-ده اورمونون موختلیف کوچه‌لرین‌دن کئچیب قوهوم‌لارینین ائولرینده سیغینا‌جاق آختارارکن 10000 نفرین جنازه‌سینی گؤردوگونو کیتابین 517-ی صحیفه‌سینده بیان ائدیر.
2. “رحمت الله خان معتمد-الاول-ووزرانین خاطره‌لری و یا”اورمو اودلو دونیا محاربه‌سینده”- اصلن اورمولو بو شخص بیرینجی دونیا محاربه‌سینده ایرانین خاریجی ایشلر ناظیرلیگین اورموداکی صلاحیت‌لی نماینده‌سی وظیفه‌سینده چالیشیب. اونا گؤره ده پرده آرخاسین‌داکی مذاکیره‌لردن گئنیش معلومات وئریب. اونون خاطرله‌لرینی تنظیمله‌ین کاوه بایات بو سندلرین اوریژینالینی لوندوندا یاشایان قیز نوه‌سی‌نین یانیندا ساخلادیغینی بیلدیریر.
3. “ اورمو بیرینجی دونیا محاربه‌سینده” کیتابینین مؤلفی اوستاد محمد تمددون اورمونون او زامان کی تانینمیش عائله آیدین‌لارین‌دان‌دیر. علم، تحصیل و کیتاب ساحه‌سینده بؤیوک خیدمت‌لری اولموش جنوبی آزربایجانین بؤیوک شخصیتلرین‌دن‌دیر.
4. “آزربایجانین 18 ایللیک تاریخی” کیتابینن مؤلفی احمد کسروی تانینمیش تاریخ‌چی‌دیر. اورمو حادثه‌لری ایله باغلی یازدیق‌لاریندا یوخاریدا آدینی چکدیگیمیز رحمت الله خان معتمد-اول-ووزرانین ایران خاریجی ایشلر ناظیرلیگینده ساخلانیلان راپپورت‌لارین‌دان (خاطره‌لرین‌دن) چوخ‌لو ایستیفاده ائدیب. آنجاق تأسفله بوگون اونلار ناظیرلیگین آرخیوینده یوخ‌دور، ایتیریلیب.
خاطیرلاماق لازیم‌دیر کی، بو قایناق‌لاردا او حادثه‌لرده قتله یئتیریلن تورک‌لرین سایی 70-150 مین نفر اولا‌راق خبر وئریلیب.
علی دهقان اورمودا خریستیان‌لارین موسلمان‌لاری قیردیغی حاقیندا گئنیش معلومات وئریب، او کیتابینین 155-جی صحیفه‌سینده یازیر:
“باخمییا‌راق کی، اورمودا خریستیان‌لار جیلو و داشناق پالتاریندا یئرلی تورک اهالینی قیرا‌راق کؤکونو کسمک ایستییردی، اما بورادا قئید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، بو خوشاگلمز حادثه‌لرین تؤرنمه‌سینده اساس سببکارلاردان بیری خاریجی میسیونئرلر، او جمله‌دن آمئریکا و فرانسا‌دان گلمیش ظاهرن مذهب قوللوق‌چولارینین ائرمنی و باشقا مسیحی‌لری قیزیشدیریب موسلمان‌لارین علئیهینه سیلاهلاندیرماسی اولوب.”
کیتابین 496-جی صحیفه‌سینده بیلدیریلیر: “خریستیان‌لارین ریس‌لرین‌دن اولان مارشیمون عینی زاماندا جیلو و آشوری‌لرین دینی لیدئری ایدی. اورمودا اولان خاریجی‌لردن بیرینجی آدام کیمی، روسیانین کونسولو نیکیتین-ده آدینی چکمک اولار کی، او، بوتون شهردکی حادثه‌لره نظارت ائدیردی. او، روس کومان‌دان‌لار واسطه‌سی ایله او بؤلگه‌دکی ائرمنی، آشوری و بوتؤولوکله خریستیان‌لاری سلاحلان‌دیرا‌راق، تلیم کئچیریردی.
دینی میسیونئر مر. شئت عینی زاماندا آبش کونسول‌لوغونون مسئولو ایدی. بیز بو شخص حاقیندا سونرا دانیشاجاغیق، آنجاق بیلینمه‌لی‌دیر کی، ائرمنی و جیلولارین تشکیلاتلانماسیندا بو آدام بؤیوک رول اویناییردی. فرانسیزلارین دا دینی میسیونئری میناره مسجیدی‌نین یعنیندا هاشیموو‌لارین بؤیوک ساراییندا یئرلشیب خریستیان‌لارا یاردیم ائدیردی. 17 مارت قیرغین‌لارینا حاضرلیق گؤرن خریستیان‌لارین حیله‌گر اویون‌لارین‌دان سؤز آچارکن قئید ائتملیگیک کی، هامینی ترک-سلاح بهانه‌سی ایله، آنجاق تورک‌لری سیلاهسیزلاندیریرلار”.
2
آیین 18-ده موسلمان اها‌لی مر.شئتین قرا‌رگاهینا مراجعت ائده‌رک وئریلن ودلره عمل ائدیلمه‌سینی و سویقیریمین سبب‌لرینی سوروشماغا گلیر. کیتابین 503-جو صحیفه‌سینده بو حاقدا بیلدیریلیر: “گون چیخدی و مر.شئتین حیدره‌لی آدلی نؤکرینه دئییلدی کی، جناب کونسولا سؤیلیین، بیز اونونلا گؤروشمه‌یه و دونن کی هادیس‌لر حاقیندا دانیشماغا گلمیشیک. دقیق یادیمدا‌دیر کی، هر دفعه حیدره‌لی ایچری گیریب قاییدیب و دئدی کی، مر.شئت یاتیب و اونو اویان‌دیرماق اونون وظیفه‌سی دئییل. بیر شهری او گونه قویان‌لارین راحت یاتا بیلجیی دوشونولمزدیر. اصلینده مقصد موسلمان‌لاری خابی قفلتده یاتیردیب، خریستیان‌لارین قتله-قارتینه ایمکان یاراتماق‌دان عبارت ایدی”.
اوستاد محمد تمددون کیتابینین 175-جی صحیفه‌سینده یازیر: “ خاریجی میسیونئرلر و کونسول‌لار ایللر اؤنجه اورمودا اؤز مقصدلرینه نایل اولماق اوچون ائرمنی‌لر و باشقا خریستیان‌لاری تشکیلاتلان‌دیریردی‌لار. جومه مسجیدین‌دکی میتینقده هامینین سیلاهسیزلاندیریلماسی قراری دا اصلینده خاریجی‌لرین پلان‌لاری ایدی. اورمو شهری‌نین امنیتی‌نین او توپلانتیدا پئتروس ایللو و قارداشینا تاپشیرلیماسی دا بایرام قاباغی قیرغینا حاضرلیق ماهیتینده‌دیر.”
تورک‌لرین تشکیلاتسیزلیغین‌دان اورک یانغی‌سی ایله سؤز آچان اوستاد محمد تمددون کیتابین 178-جی صحیفه‌سینده بیلدیریر: “موسلمان‌لار پلان و پرورام‌سیزلیق‌دان باش وئره بیله‌جک حادثه‌لرین قارشی‌سیندا مدافعه گوجونه صاحب دئییل‌دیرلر. شهرین سایقین‌لاری و میللتیمیزین باش‌چی‌لاری ایجلاس کئچیریب مدافعه ختتی یاراتماق یئرینه، خاریجی‌لرین ودلرینه اینانا‌راق الی قولتوق‌لاریندا قالمیش‌دیرلار. خالقین طالعیی ائرمینی، آشوری و روس عامل‌لری ایله فرانسا میسیونئرلرینه تاپشیریلمیش‌دیر.” بو سؤزلر بوگون گونئی آذربایجان‌لی‌لارین دئرس آلماسی گررکن آجی تاریخی تجروبه‌لردیر.
رحمت الله معتمد-اول-ووزرا او قارا گون‌لرده باش وئرن حادیثلری گونده‌لیک قئیدلرینده بوتون چیلپاق‌لیغی ایله تصویر ائدیر. اونون 550 صحیفه‌لیک خاطره‌لری آراشدیریجی‌لار اوچون بیر قایناق ساییلیر. سؤزو اوزاتماماق اوچون و میللتیمیزین بو ظلم‌دن نئجه قورتولدوغونو بیل‌دیرمک مقصدی ایله او خاطره کیتابینین 195-جی صحیفه‌سینده عثمانلی اوردوسونون اورمویا گیریشینی عینن آنلاتدیغی کیمی قئید ائدیر و سؤزلریمه سون وئریرم:
“شهرین قالاسین‌دان آمئریکا‌لی‌لار تئلئفونلا عثمانلی عسگرلری‌نین داغدان ائندیگینی خبر وئردی‌لر. بو قوشون او قدر سرعتله گلیردی کی، شهری قارت ائدن ائرمنی‌لر و باشقا‌لاری داها چوخ آدام اؤلدورمه فورستی تاپما‌دان یا سولدوز طرفینه قاچدی‌لار، یا دا بیر یئر تاپیب گیزلندی‌لر. عثمانلی آتلاری یورتشاه داروازاسین‌دان اورمو شهرینه داخیل اولدولار. او ساعت اورمو موسلمان‌لارینین وضعیتی بیر طرف‌دن سئویندیریجی، بیر طرف‌دن ایسه آلتی آیلیق قتلی-قارت نتیجه‌سینده آجیناجاقلییدی. شهرین اها‌لی‌سی گؤزلرینده سئوینج یاشی ایله آلتی آیدا باش‌لارینا گلن‌لردن قورتولدوق‌لارینا گؤره تانرییا شوکر ائدیردی‌لر. خالقین داها چوخ اذیت چکمیش یوخسول طبقه‌لری آغلایا-آغلایا عثمانلی قوشون‌لارینین آتلارینین آیاق‌لارینی اؤپوردولر. بوتون میللت غؤز یاش‌لارینی آخیدا -آخیدا بو آزادلیق اوردوسونو قارشیلاماغا چیخمیشدی.”
مارت 2004 باکی
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر