گونئي آزربايجاندا ائرمنيلرين تؤرتديگي تورک سويقيريمي و اونون خاطيره سيني اؤزونده ياشادان اورمو (اورمیه)ده کي کاظم خان داشي (قالاسي) حاقيندا
اورمودرياسي نين ساهيلينده ووقارلي بير قالا وار، آدينا کاظمخان داشي دئييرلر. بو گون کيتابلاردان داها چوخ خالقين يادداشيندا ياشايان کاظمخان داشي - ائرمني، آسوري، کورد سويقيريملاريندان آزربايجان تورکونو مودافيعه قالاسي. يئنه يئرسيز-يوردسوز ائرمني. يئنه اونون الي نين، آياغي نين قانلي لپيرلري. يئنه، يئنه، يئنه… تاريخ نه دئيير بونا؟ – سيلينمکده اولان تاريخ نه دئيه بيلير کي؟ – دئير، اگر ماراقلانساق.
گلين، اولجه سيزي اورمو درياسي ساهيلينده يئرلشن کاظم خان داشي ايله تانيش ائدک. چونکي ۲۰-جي اسرين اوللرينده ائرمنيلرين تؤرتديکلري تورک سويقيريمي نين آذربايجانين گونئيينده کي قان ايزلري بوردادير، کاظم خانين دوشمنلر قارشيسيندا شوجاتي بوردادير.
بو قالانين ايلکين آدي کاظم خان داشي اولماييب، او قيرخلار قالاسي آدلانيب. اورمو درياسي نين ساهيلينده، گؤيرچين قالا کندي نين تام قارشيسيندا هوندور آدا شکلينده يئرلشن قيرخلار قالاسي سويون ايچريسينده کي ۲۰۰ مئتر يوکسکليکده اولان بير قايانين اوزرينده اوجالديليب.بای بک
بينانين بونؤوره سينده و تيکينتيسينده يونولموش بؤيوک داشلاردان ايستيفاده ائديليب. بو قالادا آغ مرمردن بير نئچه قبير داشلاري وار کي، اوزرينده گؤزل ختلرله يازيلار ايشله نيب. قالانين يوخاريسيندا درينليگي ۸ مئتر، ائني و اوزونلوغو ۲ مئتر ياريم اولان سو قويوسو وار. دنيزدن قالايا قالخماق تکجه بير دار جيغيردان مومکوندور و قالانين باشقا گيريش يولو يوخدور. بونا گؤره اونا «يئکدر»، يني «تک قاپيلي» قالا دا دئييبلر. آما قالا ۹۰ ايلدير کي، قديم آيامالاريني اونوداراق يئرلي جاماعاتي مودافيعه ائدن قهرماني نين ايسميني – کاظم خانين آديني داشييير.
قالانين تيکيلمه تاريخي دقيق معلوم دئييل. تاريخي قايناقلاردا ۷-جي اسردن آدي چکيلن قالا ۹-جو اسرده بؤيوک سرکرده بابه کي ن عربلره قارشي موباريزه قرارگاهلاريندان بيري اولوب. ائلخاني حؤکمداري هولاکي خانين دؤورونده - ۱۲-جي عصرين اورتالاريندا ايسه قالا يئنيلنه رک دؤولت خزينه سي نين ساخلانيلديغي يئر اولوب. بوردا حبسخانا دا وار.
آما بيز ايندي نه بابک قرارگاهيندان بحث ائديريک، نه ده هولاکي خزينه سيندن، بيز ائرمني-روس بيرلشمه لري نين گونئي آزربايجاندا تؤرتديکلري تورک سويقيريمدان و دؤورون قهرماني کاظم خاندان دانيشاجاغيق.
تبريزلي تاريخچي-عاليم صمد سرداري نيا-نين خاطيره لريندن: «من ائرمني سويقيريمي حاقيندا بير پارا تقديمات ائلميشم، عيلتي ده بودور کي، بو تايدا – ايراندا مخصوصن معلومات قيتليغي وار ايدي. بو مؤوزودا يازديغيم کيتابلاريمدان بيري «آرازين او تاي و بو تاييندا موسلمانلارين سويقيريمي» آدلانير. دوزو، اليازمامدا «موسلمانلارين» سؤزو يئرينه «تورکلر» يازميشام. ۲۰۰۶-جي ايلده باکيدا ائا طرفيندن آذربايجان تورکجه سينه ترجومه اولونوب بوراخيلان بو اثر ۱۹۱۸-۱۹-جو ايللرده اورمو (اورمیه)، سلماس، کؤهنه شهر و خويدا ائرمنيلرله آسوريلرين باسقين ائديب ۱۵۰ ميندن آرتيق آزربايجان تورکونو نئجه قيرمالاريندان بهس ائدير».
۱۵۰ مين آزربايجانليني اؤز تورپاغيندا قتله يئتيرمک! بو، هله باشلانغيج ايدي. اسکي تورک مملکتينده اؤزونه دؤولت قورماق ايسته ين ائرمنييه آزه ربايجان تورپاقلاريني صاحيبلريندن تميزله مک اوچون هله چوخ قان تؤکمک لازيم ايدي. بس ائرمنيلر ايران و آزه ربايجان اراضيسينده ايلک تورک دؤولتلري نين مسکه ني اورموو اورمواطرافيندا هاردان پئيدا اولموشدولار؟ آخي، اونلار بو تاريخه قدر بوردا يوخ ايديلر؟بای بک
صمد سرداري نيانين خاطيره لريندن: «عثمانلي دؤولتي ۱-جي دونيا موحاريبه سينده کي قرب دؤولتلري ايله آتيشيردي، بو زامان ائرمنيلر آخينيب گليرلر ايرانا – آزه ربايجان تورپاقلارينا. تورکلر ده چون قوناقسئور اولارلار، بونلارا يئر وئريرلر، حؤرمت بسله ييرلر، محبت ائله ييرلر، ايختييارلارينا پال-پالتار، يئمک-ايچمک قويورلار. دئمه، بونلار آيري حدفه گليبميشلر اورمو و سلماسا: اينگيليسلر بونلارا ود وئريبميش کي، سيزه بوردا بير خريستيان (مسیحی) اؤلکه سي ياراداجاغيق».
عوثمانلي تورپاقلاريندا دؤولت قورماق جهدلري اوغورسوزلوغا اوغراديقدان سونرا ايرانا قاچان وان ائرمنيلري – جيلولار ۱۹۰۹-جو ايلده جنوبي آذربايجاني ايشغال ائتميش روسلارين هيمايه سينه سيغينير و هر آن فورصت گؤزله مه يه باشلاييرلار. روسيه ، فرانسا و اينگيلتره ايراني و گونئي آزه ربايجان تورپاقلاريني گويا تورکيه تهلوکه سيندن قوروماق اوچون بيرلشه رک ۲ موسلمان، ۲ تورک ميلتي آراسيندا - تورکيه ايله گونئي آزره بايجان سرحدينده بير خريستيان (مسیحی) دؤولتي ياراتماغي واجيب حساب ائديرلر. بونونچون ائرمنيلري تشکيلاتلانديرماغا و اونلارا کوللي ميقداردا ماليييه و سيلاح آييرماغا باشلاييرلار. ۷۲ فرانسه و ۸۰۰ روس عسگري داخيل اولماقلا ۲۰ مين نفرليک قوندارما ائرمني اوردوسو ياراديلير. بو حربي قوووه ۲ پييادا، ۱ سوواري دسته لريندن و ۱ توپچو آلاييندان تشکيل اولونور. توپچو آلاييندا ۲۵ عدد توپ وار ايدي. نؤوبتي پلانا عصاسن روسلار اورموو سلماسدا اوو توفنگينه قدر بوتون سيلاهلاري اهالي نين اليندن ييغيرلار.
سوال اولونا بيلر؟
نييه دؤولت دورا-دورا اونون اؤلکه سينده يادئلليلر بئله آت اوينادير و ايسته ديگيني ائدير؟ بو دؤورده حاکيميتده آرتيق بوتون گوجو توکنميش تورک سويلو قاجارلار ايدي و اونلار نه اؤزلريني، نه ده پايتاختدان اوجقارلاري ايداره ائده بيلميرديلر. باشچي گوجونو ايتيرنده و فلاکت ديرننده ميلليتيندن آسيلي اولماياراق دؤور اؤز قهرمانيني يئتيرير.
کاظم خان. اونون قهرمانليغينا کئچمزدن اول، اؤزو ايله تانيش اولاق. کاظم ۱۸۶۷-جي ايلده اورمو درياسي ساهيليندن بير نئچه کم. اوزاقليقدا يئرلشن انزه لي بؤلگه سي نين قوشچو قصبه سينده آنادان اولوب. ۳۹ کنددن عيبارت الزه لي بؤلگه سي شيمالدان سلماسين خان تاختي بؤلگه سي، جنوبدان نازلي چايي بؤلگه سي، شرقدن اورمو گؤلو و قربدن تورکيه سرحدلري ايله سيرالانير. داغليق ايقليمه ماليک انجه ليده خوصوصن جنوبي آذربايجانين جنوب و شيمال طرفلري آراسيندا يئگانه کئچيد رولونو اوينايان قوشچو گه ديگي ايدي. بؤيوک ستراتئژي اهميته ماليک اولدوغونا گؤره تاريخين بوتون دؤنملرينده باشي چوخ بلالار چکيب، باسقيلارا و ياغمالارا معروض قاليب – هر هوجوم ائدن دوشمن ۱-جي اولاراق بوراني اله کئچيرمه يه چاليشيب. گنج ياشلاريندا کاظم اؤز کيچيک قهوخاناسيندا چاليشير، عاييلهسينه چؤرک آپاريردي.
آما بؤلگه يه سورکلي داخيل اولان روس-ائرمني و کورد دسته لري اراضيني ويران قويدوقجا، اهاليسيني چاپيب تالاييب اؤلدوردوکجه اؤز يوردونو قوروماق قرارينا گلن کاظم اؤزو کيمي دليقانلي گنجلري باشينا توپلاياراق کيچيک بير سيلاهلي بير دسته دوزلدير. کاظمخان و موجاهيدلري نين ايلک سيلاهلي ووروشماسي ۱۹۰۹-جو ايلده روسلارلا اولور. خالقين الينده کي بوتون سيلاهلاري توپلايارکن قوشچو اهاليسي ايمتيناع ائدير و بو اعتيراض سسينه قارشي روسلار قصبه ني توپا توتورلار. کند جاماعاتي گئري چکيلمه يه مجبور اولسا دا، کاظم خان و اونون موجاهيدلري داغلارا چکيله رک بو گون اؤز آديني داشييان، او واخت ايسه قيرخلار آدلانان قالايا چکيليرلر. اونلار بو قالادا دوشمنلري تورپاقلاريندان تميزله مک اوغروندا سون نفسلرينه دهک ووروشورلار.
ائرمني دؤولتي ياراتماق اوچون گونئيده آزه ربايجان شهرلري نين بوشالديلماسي پروسئسي داعوام ائدير. ۱۹۱۷-جي ايلده روسيه دا سوسياليست اينقيلابي باش وئرير.
صمد سرداري نيانين خاطيره لريندن: «روسيه دا اينقيلاب باش وئرندن سونرا روسلار مجبور اولورلار قاييتسينلار اؤز وطنلرينه، اونلار گئدنده سيلاهلاريني قويوب چيخيرلار. اينگيليسلر ده حربي لوازيماتلاري ائرمنيلرين ايختييارينا وئريرلر. موسلله اولان کيمي ائرمنيلر قفلتن همله ائديرلر اورمو (اورمیه)يا. ۲ دفعه همله ائديب اوردا چوخلو تورک آدام قيريرلار. همين فاجيعه ني سلماسدا دا ياراديرلار، آما خويدا مووففق اولمورلار.»بای بک
۱۹۱۷-جي ايلده روس اوردوسو گئري چکيليرسه ده، يئرينده ائرمني سويقيريم ماشينيني قويور. اونلار اورمو (اورمیه)ليلارين موقاويبتيني قيرديقدان سونرا عسگراباد قالا کندينه يان آليرلار. بوردا هئچ جور قلبه قازانا بيلمه يهن دوشمنلر توپچو آلايينا آرخالانير و بو واسيطه ايله قالا اله کئچيريرلر. بير نئچه کندين مينلرله اهاليسيندن اؤلولر آراسيندان تکجه ۳-او يارالي اولاراق ساغ قالا بيلير. عسگراباد فاجيعه سيندن سونرا ائرمني اوردوسو روس و فرانسيز سسئناريچيلري نين گؤستريشي ايله زامان ايتيرمه دن ديگر عصاس نؤقته لره - قوشچو و چئهريگه دوغرو ايستيقامتله نيرلر. بو زامان کاظم خان قوشچو، باري، گؤيرچين قالا، مرنگه لي، قاراباغ، مئگاتلي، بويداش و گالگاچي کندلري نين جسور گنجلريني بير آرايا گتيره رک ۳۰۰ آتلي موجاهيدله بيرگه ساواشا گيرير. کاظم خان قوشچو گه ديگينده پوسقولار قوراراق ائرمني قوووه لرينه جيدي ضربه لر وورور و اونلارين اورموو سلماسا گيرمه سينه مانع اولور.
آما ۱۹۱۸-جي ايلين قيشيندان يئنيدن حربي عملياتا باشلايان ائرمني-روس قوووه لري اورموو سلماسين آزره بايجان تورکلري ياشايان بوتون کندلرينده خارابايا چئويرمه ديکلري يورد قويمورلار، ۱۵۰ مين آذربايجانلي نين هر بيريني آغلاسيغماز عذابلا اؤلدورورلر. بوتون کندلري سونونجو نفرينه دهک محو ائدن ائرمنيلرين ظولموندن بو زامان يالنيز قالايا سيغينان اهالي قورتولا بيلير.
صمد سرداري نيانين خاطيره لريندن: «عسگرليگيمي سلماسدا اولموشام. اوردا ۳۰ ايل اول قوجا کيشيلر منه چوخ صؤحبت ائله ييرديلر ائرمنيلرين تؤرتديگي سويقيريميندان. سلماسين اهاليسي اؤلومون پنجه سينه کئچمه مک اوچون دئييرلر کي، «بيز آللاهين ائوينه – مسجيده پناه آپارساق، احتيمالن، بيزي اؤلدورميه لر». بونلار گئديرلر، سلماسين بؤيوک بير مسجيدي وار، توپلانيرلار اورا.
ائرمنيلر گليب بورا دا همله ائديرلر، حتّی حاميله قادينلارين نيزه ايله قارينلاريني جيريب، اوشاغي گؤتوروب باشيني کسيرلر. حتّی آللاهين ائوينده ده بونلار تورکلره، موسلمانلارا رحم ائلمه ييبلر». يئنيلمز قيرخلار قالاسيندا قالديقلاري ۶ ايل عرضينده کاظم خان اينسانلارين ماددي احتيياجلاريني دا اؤده يه بيليب – بو دؤورده بير نفر اولسون بئله قالادا آجليقدان و يا خسته ليکدن اؤلمه ييب. او، ۲۵-۳۰ نفرليک قاييقلار دوزلتديره رک گؤلون عکس طرفي ايله ايلتيبات قورماغي باجارير.
عئيني زاماندا، قونشولوقداکي آنادولو ايله علاقه قوراراق عوثمانلي مهممد افندي نين يارديمي ايله قالايا سيلاه، فيشنگ، سو پومباسي و توپ گتيردير. اونون عسگرلري اژدر بئي، جانعلي بئي، داداش بئي، حاجي آللاهوئردي قمبري، لکيستانلي يوسيف خان، قاراباغلي حاجي ناظيم، قاراداغلي امير ارشد محمد افندي نين دؤيوش تجروبه سيندن فايدالاناراق حربي بيليکلره يييلنميش کومانديرلره چئوريليرلر.بای بک
اورمو و سلماسدان سونرا نؤوبتي ايشغال حدفي آذربايجانين داها بير مکاني خوي شهري ايدي
صمد سرداري نيانين خاطيره لريندن: «ارمنيلره هاوادارلاري اينگيليسلر دستک وئريرلر و اونلار خويدان قاباق ۱۹۱۸-جي ايلين يانوار آييندا آروم مانوکيانين سرکرده ليگي ايله همله ائله ييرلر ايروانين اؤزونه و ۲۱۱ کندينه، ۳۰۰ مين آذربايجان تورکونو قيرير، سويقيريما معروض قويورلار. اؤزلري ايرواندا يئرلشندن سونرا اوردا ائرمني رئسپوبليکاسي ياراديرلار، يئنه خريستيان (مسیحی)لارين کؤمگي ايله. اصلینده ايسه اونلارين ايشتاهي بؤيوک ائرمنيستان ياراتماق خولياسي ايدي. بونونچون وان-ايروان-خوي منطقه سي نين آراسيني سويقيريملا تورکلردن تميزله مک ايسته ييرديلر. بو حدفله ۱۹۱۸-ده ائرمنيلرين سرکرده سي آندرانيک ايرواندان گليب، آرازي آشيب کي، خويو آلسين. آما خويلولار ائله ووروشوبلار، قويماييبلار ۸ مين ائرمني نين آياغي خويا ديسين. عوثمانلي قوووه لري نين ده يئتيشديگيني گؤرونجه آندرانيک قولدور دستسي ايله قاييديب-قاچيب ايروانا».
صبري داشان عوثمانلي دؤولتي اوردوسونو آذربايجانين گونئيينه گؤندرير و ائرمني-روس-اينگيليس-فرانسيز حربي قوووه لريني دارماداغين ائدير. آما ائرمنيلر تورک قانيندان دويمورلار. بو ايللرده اونلار آذربايجانين جنوبوندا دا، شيماليندا دا عئيني وحشيليکله سويقيريم حاديثه لري تؤره ديرلر. روسيه دا چار هؤکومتي نين دييشيب سووئت (شوروی)لرله ايداره اولونماسي ائرمنيلري ناراحات ائتمير، چونکي خريستيان (مسیحی) بيرليگي يئنه اونلارين هاواداري ايدي. بو زامان شيمالي آذربايجانين سينه سينده – ۲۶ باکي کوميسساري نين باشيندا سووئت (شوروی) دونو گئيينميش شووينيست شاوميان دوروردو.
صمد سرداري نيانين خاطيره لريندن: «اورميه، سلماس و کؤهنه شهرده کي او حاديثه لر يارانير، بوندان سونرا دا روس اوردوسو يئنه ائرمنييه کؤمک ائده رک بو دفعه نؤوبتي حدف کيمي باکيني سئچيرلر. شاوميان ائرمني قارداشلاري و خريستيان (مسیحی) همفيکيرلرينه دستک اولوب آروم مانوکيانين ايرواندا تؤرتديگي تورک قيرغينلاريني باکيدا ائلمک و آذربايجانين تاريخي پايتاختيني ائرمني شهري ائلمک ايسته ييرلر. بوردا دا چوخ آدام قيريرلار، مونتها عوثمانلي اوردوسو يئتيشير و باکيليلارين قالانلارينا نيجات وئرير»
۱-جي دونيا موحاريبه سيندن سونرا تورکيه-آلمان بيرليگي نين داغيلماسي تورکيه اوردوسونو گئرييه قاييتماغا مجبور ائدير. مئيداني بوش گؤرن کيمي بو دفعه جنوبي آذربايجاندا آرتيق کوردلر فاللاشماغا باشلايير. هم قاجارلار دؤولتي نين زيفليگيندن، هم تورکيه اوردوسونون اؤز وطنينه قاييتماسيندان، هم ائرمنيلرين طاقتدن دوشمه سيندن، هم ده آذربايجانليلارين سويقيريم شوکوندان اؤزلرينه گله بيلمه مه سيندن ايستيفاده ائده رک قورد شيکاک آشيرتي نين ريسي ايسماييل سيميتکو (وه يا سيمکو) باشينا سيلاهلي دسته توپلايير. کوردلر ده ائرمنيلر کيمي خريستيان (مسیحی) بلوکونون کؤمگي ايله گوجونو آرتيرير و گونئي آذربايجاني تاريخدن سيلمک اوچون سيلاها ساريلير، ائرمني فاشيزميني اؤز اوسوللاري ايله داعوام ائتديريب قيرغينلار تؤره ديرلر. آذربايجانليلارين قاني سو يئرينه آخير
۱۹۲۲-جي ايلده اينگيليسلرين الي ايله ساواشا آتيلان و حاکيميتي اله کئچيرمه يه چاليشان پهلوي رضا خان اؤلکه نين ديگر يئرلرينده کي عوصيانلاري ياتيرتديغي کيمي ايسماييل سيميتکونون باشچيليغي ايله کوردلري ده نئيتراللاشديرماق قرارينا گلير. بو مقصدله بؤيوک بير حربي قوووه ني قيرخلار قالاسينا – کاظم خانين کؤمگينه گؤندرير. کاظمخان اؤز قوووللريني پهلويلرله بيرلشديريب کوردلري بو اراضيدن اوزاقلاشديرماغا نايل اولور.
ياخشي موناسيبتلري اولماسينا باخماياراق، کاظم خان رزا خانين اينگيليسلرين الالتيسينا چئوريلديگيني گؤروب شاه کيمي اونو – پهلويلري دئييل، هله ده قاجارلار دؤولتيني تانيديغيني بيلديرير و اعتيراض علامتي اولاراق يئنيدن قيرخلار قالاسينا چکيلير. دوستدان دوشمنه چئوريلن رزا خان کاظم خاندان قالاني بوشالتماسيني طلب ائدير، توققوشما يارانير. ايلک موناقيشه دن ۶ آي سونرا کاظم خان اؤز دوزلتديگي ال قومباراسي نين پارتلاماسي نتيجه سينده قالادا هلاک اولور. اونون اؤلوموندن سونرا موجاهيدلري موباريزه دن واز کئچه رک ووروشماسيز قالادان چيخيرلار.
کاظم خان - بو بؤيوک سرکرده شوجات سيموولو اولان بو مودافيعه قالاسيندا دفن ائديلير، سونرادان اونون مزاري ياخينلاري طرفيندن قونشولوقداکي گؤيرچين قالا کندينه آپاريلير و اوردا باسديريلير. کاظم خان اؤلور، آما اؤلومو ايله اؤلومو اؤلدورور. خالق اونو مودافيعه ائديب سينه سيني دوشمنه سيپر ائدن قهرماني نين آديني قيرخلار قالاسينا حک ائدير.
بير اسره ياخيندير کي، بو قالا فخارتله کاظم خان داشي آديني داشييير. آدي ايله باغلي روايتلر و افسانه لر ياشايير خالقين ديلينده، داستان اولوب ديلدن ديله، ائلدن ائله گزير. يئرلي جاماعات سؤيله يير کي، کاظمخان سازيني دا سيلاهي کيمي ايشله دهرميش: او، ياخشي ساز چالار، گؤزل سسي ايله ايگيدليک روحوندا ماهنيلار اوخويار، عسگرلريني قهرمانليغا سسلرميش. بو مقصدله او، حتّی موعليمي موللا ايسماعيل سيپرين روحاني واعيظلريندن ده يارارلانارميش.
اهالييه قارشي سون درجه اينصافلي و و عدالتلي داورانان کاظمخان بير موسلمان کيمي قيز و قادينلارين ناموسونون لکلنمه سينه ده يول وئرمه ييب. بير قادينا ساتاشديغينا گؤره سيلاهلي عسگريني سويا آتيب.
يايدا کاظم خان داشي نين اتکلري آل-قيرميزي لاله لره بورونور، گؤزل گؤرونور. آما بو يازيق چيچکلر بيلمير کي، کؤکونون ايچديگي، اوزونون رنگينه چيخديغي سو قاندير. محض تورک اولدوقلاري اوچون اؤز تورپاقلاريندا ائرمني، روس، فرانسيز، اينگيليس و جومله خريستيان (مسیحی)لار طرفيندن قتليياما معروض قالميش آذربايجانليلارين قاني.
بو، يئرده قالان قاندير، بو تورپاقدا اوتانديغيندان لاله لرين ياناغيندا قيزاريب. سيفاريشله دييشديريلن و تاريخ کيتابلاريندان سيلمک ايسته ديکلري بو قان ايزلري دئيير کي، دونيادا اسرلر بويو تورک سويقيريمي تؤره دن قانيچن کيمدير؟
http://sari-gelin.blogspot.com
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر