آخرین نفسهای اورمو گولو

عدم سرمايه‌گذاري مناسب در بخش كشاورزي و محيط زيست اورمو گولو(درياچه اورميه)، ضمن تقويت احتمال خشك شدن آن، مي‌تواند توده‌اي 8 ميليارد تني نمك و خروارها مواد سمي و فلزات سنگين در زمين به جا گذارد. به گزارش خبرگزاري فارس از تبريز، اورمو گولو به دليل داشتن ارزش‌هاي اكولوژيك و منحصر به‌فرد، در سال 1346 بر اساس مصوبه شماره يك شوراي عالي حفاظت محيط زيست ایران، به عنوان منطقه حفاظت شده و طبق مصوبه شماره 63 شوراي عالي در سال 1354 به عنوان پارك ملي ارتقا يافت.

همچنين در سال 1356 بر اساس مصوبات «MAB» (انسان و كره مسكون) به عنوان يكي از مناطق بين‌المللي ذخيره‌گاه‌هاي زيست كره در سطح جهان به ثبت رسيده است.

اين درياچه با تمام جزاير آن در سال 1354 به عنوان يكي از تالاب‌هاي بين‌المللي در كنوانسيون رامسر ثبت و از سوي مؤسسه بين‌المللي تالاب‌ها به عنوان يكي از مهم‌ترين مناطق مهم پرندگان انتخاب شد.

در حال حاضر، در اين درياچه 27 گونه پستاندار، 212 گونه پرنده، 41 گونه خزنده، هفت‌‌گونه دوزيست و 26گونه ماهي زيست مي‌كند.

اورمو گولو داراي 102 جزيره است كه همه آنها از سوي سازمان يونسكو به عنوان ذخيره‌گاه طبيعي جهان به ثبت رسيده است.

اما اين زيست بوم با تمام دار و ندارش رو به نابودي است، زيرا به گفته مسئولان سازمان محيط زيست، كاهش ميزان نزولات جوي، پايين بودن بازده آبياري كشاورزي در حوضه آبريز اورمو گولو و عدم اختصاص آب كافي براي تأمين نياز بيولوژيكي رودخانه‌هاي منتهي به درياچه از عوامل تشديدكننده بحران و كويري شدن منطقه به شمار مي‌رود.

چند سالي است كه عوامل مختلف دست به دست هم داده‌اند تا منحصر به‌فردترين تالاب جهان به دليل ميزان پسرفت آب، به تهديدي جدي براي ساكنان منطقه تبديل شود، در نتيجه پس روي آب درياچه، وسعت آن به ميزان قابل توجهي كاهش يافته و برخي قسمت‌هاي جنوبي درياچه غيرقابل دسترسي و تبديل به نمك‌زار شده است كه اين پديده مي‌تواند فجايع زيست محيطي بسيار زيادي را همراه داشته باشد كه يكي از آنها، به جاي ماندن روستاهاي خالي از سكنه در شرق اين درياچه است. هم اكنون پنج روستاي حاشيه اين درياچه، خالي از سكنه شده‌اند.

*شوره‌زارهاي حاشيه دريا روز به روز وسيع‌تر و آب‌هاي زيرسطحي نيز شورتر مي‌شوند

بادهاي نمكي در آينده به يكي از تهديدهاي جدي منطقه تبديل مي‌شود و به گفته مسئولان امر، مزارع درجه يك حاشيه اورمو گولو با تهديد نابودي مواجهند.

بر اساس برآورد كارشناسان، 70 درصد علت كاهش آب درياچه اروميه، شرايط طبيعي و اقليمي از قبيل تبخير است و تنها 30 درصد توسط عوامل انساني صورت مي‌گيرد.

همچنين چند سالي است كه عوامل مختلف دست به دست هم داده‌اند تا شورترين درياچه جهان به دليل ميزان پسرفت آب، به تهديدي جدي براي ساكنان منطقه تبديل شود، در نتيجه پس‌ روي آب درياچه وسعت آن به ميزان قابل توجهي كاهش يافته و برخي قسمت‌هاي جنوبي درياچه غيرقابل دسترسي و تبديل به نمك‌زار شده است كه اين پديده مي‌تواند فجايع زيست محيطي بسيار زيادي را همراه داشته باشد.

در حالي كه انتقال آب آراز(ارس) به اورمو گولو از سوي استاندار وقت، معاون عمراني استاندار آزربايجان شرقي و تعداد ديگري از كارشناسان و مسئولان به شدت پيگيري مي‌شد، اين پيگيري‌هاي هنوز هم ادامه دارد.

موافقان انتقال آب رودخانه آراز(ارس) به اورمو گولو با تاكيد بر اينكه در حال حاضر مهم‌ترين راهكار پيشنهادي براي جلوگيري از روند خشكيدن اين درياچه انتقال آب از رودخانه‌هاي پرآب منطقه از جمله آراز(ارس) به آن است، پيگيري جدي اين طرح را خواستارند.

آنان معتقدند بي‌توجهي مسئولان به اتخاذ تصميم مناسب و عدم اجراي طرح‌هايي از اين دست سبب وارد آمدن خسارات جبران‌ناپذيري بر محيط زيست منطقه مي‌شود.

البته برخي از كارشناسان با ارائه طرح‌هايي خواستار انتقال آب درياي خزر و حتي آزاد كردن آب ذخيره شده در پشت حدود 40 سد و بند موجود در رودخانه‌هاي حوزه آبريز اورمو گولو در استان‌هاي آزربايجان شرقي، آزربايجان غربي و كردستان هستند، اما طبيعي است انتقال آب رودخانه آراز(ارس) با توجه به نزديكي جغرافيايي و محق بودن ايران در برداشت سهم حق‌آبه خود از اين رودخانه، طرحي عملياتي و اجرايي تلقي شده و موافقان بيشتري داشته باشد.

محمد اشرف‌نيا، معاون عمراني استاندار آزربايجان شرقي در اين زمينه مي‌گويد: آب رودخانه پرآب ارس از طريق خط لوله به اراضي اطراف و حتي پشت تبريز منتقل مي‌شود، بنابراين ادامه اين خط لوله مي‌تواند تا اورمو گولو(درياچه اورميه) امتداد يابد.

*خسارت به بخش كشاورزي

مديركل حفاظت محيط زيست استان آزربايجان‌ شرقي گفت: با كاهش آب اورمو گولو 150 هكتار از اراضي كشاورزي استان دچار خسارت شده است.

بيوك رئيسي، بيشترين دليل كاهش آب اين بزرگ‌ترين درياچه ايران را شرايط اقليمي مي‌داند و مي‌گويد: استفاده بدون برنامه از آب درياچه براي كشت محصولات كشاورزي و ساخت و سازها سبب افت شديد آب اين درياچه شده است.

وي با اشاره به اين كه با پيگيري‌هاي صورت گرفته‌ از طرف دفتر حمايت از تالاب‌هاي ايران، انتقال از درياچه خزر به اورمو(اورميه‌) منتفي است، گفت: تامين‌ آب اورمو گولو از رودخانه آراز(ارس) از مواردي است كه قابل بررسي است.

مدير كل محيط زيست آزربايجان شرقي همچنين با اشاره به تدوين نسخه نهايي طرح جامع نجات اورمو گولو گفت: مردم چند سال صبر كرده‌اند، چند ماه ديگر هم تحمل كنند تا اين طرح تدوين و به مرحله اجرا برسد.

رئيسي اضافه كرد: در طي سفر سوم رئيس جمهور به آزربايجان شرقي و در جلسه هئيت دولت مصوب شد كه سازمان محيط زيست طرحي را طي يك ماه تهيه كند كه اين طرح با حضور مسئولان ارشد ملي در كميسيون‌هاي ذي‌ربط مطرح شد.

وي، اين طرح را مشتمل بر بررسي‌هاي علمي و منطقي دانست و گفت: در اين طرح جامع نگرش‌هاي مختلف براي تامين كسري آب درياچه و همچنين تعيين محل انتقال آب به آن ارائه شده كه در كوتاه مدت مي‌تواند اورمو گولو را نجات دهد.

*چالش بزرگ توسعه استان

معاون برنامه‌ريزي استانداري نيز معضل زيست‌محيطي اورمو گولو را بزرگ‌ترين چالش اساسي توسعه استان مي‌داند.

فرخ مسجدي، تشكيل كميته ‌ويژه بحران اورمو گولو ‌براي بررسي و ارائه راهكارهاي اجرايي مقابله با آثار و آسيب‌هاي آن را ضروري مي‌داند و از سازه‌هاي محيط‌ زيست، آب منطقه‌اي و جهاد كشاورزي به عنوان متوليان اصلي اكوسيستم و محيط زيست مي‌خواهد براي جلوگيري از بحران زيست محيطي بيش از پيش فعال شوند.

وي تصريح مي‌كند: بنا به اظهارات كارشناسان اگر روند كاهش آب به همين شكل ادامه يابد، هفت سال ديگر بخش جنوبي اورمو گولو به دليل عمق‌كم بودن خشك مي‌شود.

مسجدي اظهار داشت: بنا به اظهار همين كارشناسان خشكي اين درياچه كشاورزي منطقه را روبه نابودي خواهد كشاند، چرا كه ابعاد اين كوير نمك سبب تغيير آب و هوايي در منطقه مي‌شود و نمك به سمت مزارع حركت خواهد كرد و كشتزارهاي منطقه را از بين خواهد برد.

*ضرورت همكاري شركت آب منطقه‌اي

رئيس سازمان جهاد كشاورزي استان نيز با اشاره به اينكه پمپاژ آب رودخانه آراز(ارس) براي 8 هزار هكتار اراضي دشت گلفرج آماده است، گفت: با همكاري شركت آب منطقه‌اي، انتقال آب رودخانه آراز(ارس) به اراضي كشاورزي حوزه اورمو گولو ممكن است.

مسعود محمديان خاطرنشان كرده است: براساس مطالعات صورت گرفته‌ در مركز تحقيقات جهاد كشاورزي استان روند شوري اراضي حوزه اين درياچه رو به افزايش است.

وي طوفان‌هاي نمكي را هم معظلي براي كشاورزي منطقه مي‌داند و ‌مي‌گويد: اين طوفان‌ها در مرحله اول در باغات اثر گذاشته‌ ‌و موجب خشك شدن درختان مي‌شود.

محمديان همچنين مي‌گويد: با وجود افزايش بارندگي سال‌جاري شاهد كاهش حجم درياچه هستيم كه اين موضوع سبب شده است غلظت نمك اراضي به مرز فوق اشباع برسد در واقع در مورد كشاورزي منطقه خطر به صدا درآمده است.

*با خشك شدن اورمو گولو، آزربايجان كوير مي‌شود

عضو شوراي شهر تبريز نيز با تاكيد بر لزوم اقدام هرچه سريع‌تر مسئولان براي نجات اورمو گولو گفت: خشك شدن درياچه، آزربايجان را به يك كوير برهوت تبديل مي‌كند.

بهروز خاماچي افزود: اگر كاري در زمينه احياي اين درياچه صورت نگيرد روزي مي‌رسد كه طوفاني مشابه طوفان عراق در اينجا به پا مي‌شود، منتهي آن طوفان مقطعي بود، اما اگر اين درياچه شوره‌زار شود بادهاي دائمي حاصل از آن مانع از ادامه زندگي در تبريز، اورمو(اورميه) و ميانه و ساير شهرهاي ساحلي مي‌شود.

وي با اشاره به كارهاي ممكن در نجات اين درياچه گفت: تاكنون راه‌هاي مختلفي مانند انتقال آب از درياي خزر، رود آراز(ارس) و يا زاب صغير مطرح شده كه با امكان سنجي مي‌توان كاراترين راه را عملياتي كرد.

خاماچي، اورمو گولو را دومين درياچه جهان از نظر شوري و داشتن گياهان و جلبك‌ها و موجودات زنده دانست و گفت: متاسفانه طي سال‌هاي اخير علاوه بر مسدود شدن ورود آب‌هاي شيرين به اين درياچه، آب‌هاي زيرزميني و چاه‌هاي عميق نيز قطع شده‌اند كه شهرهاي اطراف درياچه را با بحران روبه رو كرده است.

وي اين درياچه را نمادي از شرف آزربايجان و ايران؟ دانست و گفت: درياچه اروميه از هزاران سال قبل چشم و چراغ ايران بوده و اكنون نيازمند حفظ و احياست؟

*تبعات خشك شدن اورمو گولو غيرقابل كنترل خواهد بود

عضو هيئت مؤسس انجمن نجات اورمو گولو مي‌گويد: تبعات منفي خشك شدن اورمو گولو تا شعاع 100 كيلومتري غيرقابل كنترل خواهد بود.

علي قنبري مي‌افزايد: گسترش اراضي كشاورزي بدون لحاظ ظرفيت منطقه، تداوم شرايط اقليمي، ذخيره آب در پشت سدهاي پرتعداد مخزني حوزه آبريز و عدم سرمايه‌گذاري مناسب در بخش كشاورزي و محيط زيست اورمو گولو، ضمن تقويت احتمال خشك شدن آن، مي‌تواند توده‌اي 8 ميليارد تني نمك و خروارها مواد سمي و فلزات سنگين در زمين برجاي گذارد.

وي قبلا گفته‌ بود كه درياچه فوق يكي از نمادهاي طبيعي منطقه به شمار مي‌رود.

قنبري، درياچه «آرال» را نمونه مشابه اين درياچه مي‌داند كه با وضعيت مشابهي رو به رو بوده و در حال حاضر از نابودي نجات يافته ‌است و اين نمونه مي‌تواند تجربه‌اي باشد براي ما كه نتوانيم اورمو(اورميه‌) را نجات دهيم.

وي در ادامه بر ضرورت استفاده بهينه از آب درياچه در امر كشاروزي تاكيد كرده و سه پيشنهاد در اين خصوص داده بود كه آن سه عبارتند از، استفاده از آب درياچه با تدوين برنامه‌اي جامع، استفاده از روش‌هاي نوين باروري ابرها و تامين ‌آب درياچه از طريق كشورهاي منطقه و همجوار.

*همگرايي فرابخشي مسئولات ذي‌ربط براي نجات اورمو گولو

مديريت حوضه آبريز اورمو گولو با اشاره به همگرايي فرابخشي دست‌اندركاران بخش‌هاي دولتي و غيردولتي در تداوم مباحث تخصصي مرتبط با حفاظت زيست بوم اورمو گولو، خاطرنشان كرد: مصارف آب‌هاي سطحي و زيرزميني در حوضه آبريز اورمو گولو واقع در استان آزربايجان شرقي به ترتيب 591 و 830 ميليون مترمكعب و جمعيت آن بر اساس سرشماري سال 1385، برابر 2 ميليون و 740 هزار نفر است كه سرانه مصرف آب براي هر نفر 520 مترمكعب در سال است.

علي هاشمي تصريح كرد: بيش از 60 درصد از خط ساحلي درياچه و قسمت كم عمق آن در استان آزربايجان شرقي قرار دارد، از اين رو بيشترين اثرات سوء ناشي از پس‌روي متوجه اين استان مي‌شود.

وي همچنين با اشاره به برخي مشكلات ناشي از ظهور اراضي شور، انتقال نمك به اراضي ساحلي، شور شدن آب‌هاي مجاور زيرزميني، خشك شدن باغات و اراضي و در نتيجه مهاجرت بي‌رويه روستاييان به شهرها و اشتغال آنان به كارهاي كاذب را مورد تاكيد قرار داد.

هاشمي افزود: مجموع جمعيت ساكن در شهرستان‌هاي واقع در حوضه آبريز اورمو گولو واقع در اين استان حدود 2 ميليون و 740 هزار نفر و مساحت حوزه 21 هزار و 364 كيلومتر مربع است به عبارت ديگر در هر مترمربع 128 نفر ساكن هستند كه نشان‌دهنده تراكم بالاي جمعيتي در اين حوضه است.

وي با اشاره به ارزش اقتصادي، اجتماعي اورمو گولو اظهار اميدواري كرد كه بتوان با بهره‌گيري از خرد جمعي و توان هم‌افزايي، مقدمات لازم براي تصميم‌گيري‌هاي آينده را فراهم آورد.

*فرصت سه ماهه محيط زيست

نماينده مردم تبريز، آذرشهر و اسكو در مجلس شوراي اسلامي مي‌گويد: هيئت دولت براي مقابله با خشك شدن اورمو گولو به محيط زيست سه ماه فرصت داده است.

رضا رحماني با اشاره به تهديدات ناشي از خشكي اورمو گولو خاطرنشان كرد: در خصوص خشكي اورمو گولو با خطر جدي مواجه هستيم كه اين مسئله براي تمام شهرهاي منطقه خطرزاست و اگر اقدام جدي از سوي مسئولان ذي‌ربط انجام نگيرد، سلامت انسان‌ها و اكوسيستم منطقه و گونه‌هاي گياهي و حيواني آن در خطر است.

وي با بيان اينكه رئيس محيط زيست كشور را به اين موضوع حساس كرده‌ايم، افزود: اين موضوع در جلسه هيئت دولت نيز از سوي رئيس محيط زيست مطرح شده است و مصوب شده كه در طي سه ماه محيط زيست طرحش را اعلام كند كه مسئولان استاني و منطقه‌اي نيز بايد سر اين موضوع جدي باشند.

* انتقال آب از خزر تنها راه نجات اورمو گولو

رئيس انجمن حفاظت از اورمو گولو با اشاره به راه‌هاي مورد نظر در نجات درياچه گفت: در حال حاضر مهم‌ترين گام در نجات درياچه ايجاد آبخيزداري و انتقال آب از درياي خزر است.

محمد زيدي افزود: البته ديگر منابع موجود از قبيل «زاب» نيز در تحقيقات مورد نظر است، اما تنها درياچه‌اي كه با درياي آزاد در ارتباط بوده و قابل افزايش است درياي خزر است كه با ارتفاع يك‌هزار و 365 متر انتقال آب از آن از طريق گردنه حيران و «آجي چاي» را ممكن مي‌سازد.

وي اظهار داشت: انتقال آب به اين درياچه راهكاري مهم و عملي است كه بايد به گوش مسئولان برسد تا نگذاريم اين درياچه به كوير نمك تبديل شود.

زيدي، با اشاره به فعاليت اين انجمن در حفظ و حمايت از اورمو گولو گفت: انجمن نجات اورمو گولو از يك سال پيش تحقيق و تفحص براي چگونگي نجات درياچه را آغاز كرده است و بنا را بر اين گذاشته كه هر كار صورت گرفته بدون زيان‌دهي به بخش‌هاي اقتصادي و زيست محيطي باشد.

*آرتميا در معرض خطر

تغيير شديد غلظت درياچه سبب شده كه «آرتميا»، تنها موجود زنده اين درياچه كه بسيار ارزشمند است، در معرض خطر نابودي كامل قرار گيرد.

اين در حالي است كه با توجه به اين كه ارزش «سيست آرتميا» در بازارهاي جهاني با توجه به كيفيت آن حدود 120 تا 200 دلار است، بنابراين تنها ارزش سيست توليدي در يك سال به احتساب پايين‌ترين قيمت در همان سال نخست حدودا يك ميليون ريال يعني سه برابر كل سرمايه‌گذاري ثابت و غيرثابت است يعني سودآوري اين سرمايه‌گذاري از همان ابتدا در حدود 10 ميليون ريال به ازاي هر 100 هكتار زمين در سال برآورد مي‌شود.

«آرتميا»، سخت پوستي فيلتركننده غيرانتخابي كه كليه ذرات كمتر از 50 ميكرون را تغذيه مي‌كند و در آب‌هاي بسيار شور زندگي مي‌كند كه هيچ‌گونه وسيله دفاعي ندارند.

در ايران در اورمو گولو، مهارلو، طشك، بختگان و آبگيرهاي نظير نوق رفسنجان،كال‌شور گناباد و حوض سلطان قم وجود دارند.

بي‌شك هرگونه تغيير در ساختار اكولوژيكي اكوسيستم‌ها در وهله نخست ذخاير اكولوژيكي آن اكوسيستم (اعم از گونه‌هاي گياهي و جانوري) را تحت تأثير قرار مي‌دهد، به اين ترتيب «آرتمياي» اورمو گولو نيز از آسيب‌هاي زيست محيطي اخير در امان نبوده است.

در يك دهه گذشته مطالعات ارزشمندي درباره ذخاير «آرتميا» در اين درياچه انجام شده است، نخستين تحقيق در اين زمينه از سوي محققان بلژيكي در سال ۱۳۷۴ (دوره پر آبي) صورت گرفته و براساس نتايج منتشره ميزان سيست (تخم) توليد شده «آرتميا» در سال ۷۴ به طور متوسط ۴ هزا رو ۴۰۰ تن در نيم متر از سطح درياچه گزارش شده است.

نتايج ارزيابي ذخاير اورمو گولو در سال ۱۳۸۲ (دوره كم آبي) كه از سوي پژوهشكده «آرتميا» و جانوران آبزي دانشگاه اورمو(اورميه) به انجام رسيده، نشان مي‌دهد كه در اين دوره (تير و مرداد ۱۳۸۲) متوسط «سيست آرتمياي» موجود در نيم متر از سطح درياچه برابر ۲۹ سيست در ليتر بوده است.

همان‌طور كه اشاره شد اين دو مطالعه در دو دوره كم آبي و پرآبي درياچه انجام گرفته و نتايج آن از نظر تحليل‌هاي اكولوژيكي بسيار حائز اهميت است، ولي اطلاعات آن به دليل معادل نبودن يافته‌هاي علمي قابل مقايسه نيست و نمي‌توان تحليلي از تغييرات ذخاير آرتميا در اين دو دوره را استنباط كرد و به واقع يك سند علمي در اين مورد كه آيا در دوره كم آبي اورمو گولو، «آرتميا» با بحران زيست محيطي مواجه بوده يا نه، موجود نيست.

بنابراين نتايج حاصله مي‌بايد به شكل صحيح معادل‌سازي شوند، براي اين منظور نياز به مساحت اورمو گولو در سال‌هاي ۱۳۷۴ و ۱۳۸۲ است، طبق گزارش منتشر شده از سوي دانشگاه «گنت بلژيك» مساحت درياچه در سال ۱۳۷۴ معادل ۵ هزار و ۵۰۰ كيلومتر مربع برآورد و همه محاسبات براساس آن صورت پذيرفته است.

در اين صورت تنها مشكل باقي، برآورد مساحت درياچه در سال ۱۳۸۲ است كه با استفاده از عكس‌هاي ماهواره‌اي، نرم افزار فتوشاپ و نرم افزار اتوكد مساحت اورمو گولو براي سال ۱۳۸۲ معادل ۴ هزار و ۳۰۳ كيلومتر مربع محاسبه شد.

اورمو گولو از نظر سطح آب‌هاي آزاد، بيستمين درياچه جهان از لحاظ وسعت و شورترين بعد از بحرالميت محسوب مي‌شود.

طول درياچه از 130 تا 146 كيلومتر و عرض آن از 58 كيلومتر تا 15 كيلومتر (بين كوه زنبيل و جزيره اسلامي) متغير است.

حجم آب اورمو گولو در مساحت 5 هزار و 822 كيلومتر مربع و با عميق متوسط 5/4 متر بيش از 31 ميليارد مترمكعب برآورد شده است.

حوضه آب‌ريز اورمو گولو داراي 52 هزار و 47 كيلومتر مربع بوده كه در استان‌هاي آزربايجان غربي،آزربایجان  شرقي، كردستان و قسمت بسيار كمي نيز در كشور تركيه است.

Qaynaq