بنای سه گنبد(اوچ گونبه ز، سویونبه ز) شهر اورمیه

بنای سه گنبد(اوچ گونبه ز، سویونبه ز) شهر اورمیه

بنای سه گنبد(اوچ گونبه ز، سویونبه ز) زمانی در جنوب شرقی شهر اورمیه واقع شده بود که اکنون به علت گسترش شهر در داخل شهر قرار گرفته است . تا قرن نوزدهم به این اثر توجهی نشده بود و برای اولین بار در سال 1852 میلادی از طرف ن . خانیکوف این برج به دنیای هنر شناسانده شد . '1'. 

وجه تسمیه سه گنبد(اوچ گونبه ز، سویونبه ز) : 

به نظر بعضی از مورخان وجه تسمیۀ آن به علت وجود دو بنای دیگری است که در مجاورت ده چهریق در اطراف شهر سلماس(سالماس) بوده است که مجموعه این سه بنا را در قدیم سه گنبد می نامیده اند . اما مرحوم گدار در این باره می گوید : » در بالای دخمه و اتاق مقبره اثر بیش از دو گنبد نمایان نیست آیا باید فرض کرد به جای سقف مخروطی که در آزربایجان در عهد سلاجقه معمولاً این قبیل ابنیه را می پوشانده است در اینجا گنبد سومی نیز وجود داشته است  ؟ بنظر می رسد این فرض درست نیست و با وجود اصطلاح عامّه که آن را سه گنبد خوانده اند باید گفت سومین گنبد این بقعه فقط عبارت از سقفی ساده بوده است.

معماری خارج مقبره :

نقشه اصلی برج دایره شکل است که قسمت جلوخان آن به شکل یک قاب مستطیل در بدنۀ استوانه ای برج اضافه شده است . این مقبره به اسلوب گنبدهای مراغه ، مرکب از سکوی سنگی بلندی است حاوی یک دخمه که در بالای آن بنایی آجری برآورده اند که شامل اتاق مقبره است . مدخل آن در سمت شمال مثل بقعه مدوّر مراغه  ، محاط در یک قاب پرنقش و نگار است که در بدنۀ استوانه ای شکل برج تعبیه شده است . درگاه ورودی در میان طاقنمای مسطحی واقع شده که قاب مستطیل مذکور برآن احاطه دارد . 

وجود سه کتیبۀ کوفی روی در ورودی برج قرار دارد که قسمت فوقانی آن را مقرنس کاری ساده و سه ردیفه ای مزین می کند . دومین کتیبۀ برج در بالای طاقنمای هلالی تند سردر واقع شده و کتیبۀ سوم در حاشیۀ پهن جدار بیرونی قاب درگاه نوشته شده است که متاسفانه قسمتهای پایینی این کتیبه در دو طرف درگاه خراب شده و حروف آن فروریخته است . 

در دو طرف بدنۀ استوانه ای برج دو دریچه مزغل شکل موجود است که این دریچه ها به دخمۀ مقبره باز می شوند . این دریچه ها که در ارتفاع 3/2 متری از سطح زمین تعبیه شده اند به شکل مستطیل و دارای ابعادی به 35×84 سانتی متر هستند . ارتفاع این برج که در حال حاضر فاقد گنبد خارجی اصلی خود است تقریباً به 5/9 متر می رسد.

معماری داخل برج :

نقشه داخلی دخمه و اتاق مقبره مربع شکل است که معمار با مهارتی خاص در برجی استوانه ای این اتاق مربع شکل را تعبیه کرده ، مجدداً این اتاق را با تدابیر معماری به دایره تبدیل آنگاه گنبد را برآن برافراشته است . دیوار اتاق مقبره با طاق نماهای هلالی تیز و کادربندی و قرنیه های مقرنس دار در کنجها تزیین شده است . سقف این اتاق قبه ای شکل و طرز چیدن آجرهای آن حلقوی و به حالت تک مرکزی است . در دیوار مقابل ورودی برج آثار یک محراب 185 و عرض آن 130  سانتی متر و برجستگی آن نسبت به دیوار واقع در آن 4 سانتی متر است . حاشیۀ این محراب که شبیه قاب عکس است 25 سانتی متر است . 

کف اتاق مقبــره در داخل دخمۀ زیرین فروریخته تنها در اطراف بقـایای مختصـری از آن موجود است . دخمـه با طاقهای هـلالی آجــری پوشیده بوده است ، زیرا پایۀ طاقـها در اطراف دیده می شوند . دیوارهای جانبی تا ارتفاع 20 سانتی متر از سنگ بنا شده اند و پایه های سه طاق گهواره ای بر روی این دیواره های سنگی استوارند . کف دخمه با طرحهای زیبای هندسی از آجر مفروش است و ارتفاع این دخمه به خاطر خراب شدن سقف آن به درستی معلوم نیست اما مطابق اندازه گیری انجام شده تقریباَ می توان بلندی این دخمه را 5/1 متر دانست . 

مدخل ورودی دخمه درست در زير درگاه اصلی برج قرار دارد و دو پنجره مزغل شکل در بدنۀ بیرونی برج به خوبی نمایان است که روشنایی داخل دخمه کوچک ا تامین می کند .

تاریخ بنای برج :

بنا به کتیبه سردر ورودی برج که از طرف خانیکوف خوانده شده است ، این برج از طرف موسی پسر ابومنصور ساخته شده است . تاریخ بنای ان چنانکه از جملـۀ آخر کتیبه سوم خوانده می شود – فی شهر محرم ثمانین و خمسمائه – سال 580 هجری ( 1184.م ) و مربوط به دورۀ سلجوقیان در آزربایجان است . نکته بسیار جالب در این مقبره، سر در مزین به نقش و نگارهای بدیع و زیبای آن است ، زیرا با وجود اینکه در آن زمان کاربرد تزئینات کاشی رواج داشته است در این مقبره کوچکترین اثری از رنگ آمیزی دیده نمی شود .

اما نکته ای که تا حدی رفع اعجاب می کند این است که حروف ، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد را با سنگ ساخته اند ، به این دلیل که معماران عادت داشته اند بعضی قسمتهای تزئینی را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند ، حال اگر این اختلاف را با کاشی مجسم نکرده اند چنانکه در مراغه یا نخجوان چنین بوده است . شاید بدین دلیل که در اورمیه وسایل کار موجود نبوده است؟. 

گرچه از تزئینات رنگی استفاده ای نشده ولی معمار برای نشان دادن مهارتش از آجر و سنگهای درخشان قهوه ای بسیار روشن استفاده کرده و تزئینات زیبایی را عرضه داشته که متاسفانه بر اثر بی توجهی ، قسمتهایی ازاین تزئینات و خطوط بسیار زیبای آن فروریخته و از بین رفته است .

 در سالهای اخیر بر اثر توجه به حفظ آثار تاریخی ، به تعمیر آن اقدام شده و قسمتهای خراب شده و ریخته از سنگهای نما و بنیان به سبک اصلی مرمت شده است.

تعریف بنای سه گنبد(اوچ گونبه ز، سویونبه ر) از دیدگاههای اشخاص مختلف:

این بنا در کنارۀ جنوب شرقی اورمیه واقع و بنای برجی مدوری است که در داخل ، شبستانی چهارضلعی متساوی دارد . زوایای فوقانی این شبستان جمع شده و گنبدی مدور بر آن قرار گرفته که بعد از تحمل صدماتی در دورۀ اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت و تعمیر شده است . بنا بر روی ازارۀ سنگی مرتفعی قرار دارد که خود از سنگهایی با اشکالی منظم و ابعاد نسبتاً کوچک تشکیل یافته است . در زیر بنا سردابی با پوشش قوسی است که ورودی آن درست در زیر در شبستان در بیرون بنا قرار دارد . بیرون و درون بناء ساده و فاقد تزیین خاصی است و تنها قاب درگاه ورودی از تزئیناتی غنی برخوردار است .

این تزئینات که درون قابهای مستطیل شکل جای گرفته ، شامل کتیبه ها ، مقرنس ها و تزئینات گـرهی است که در آنها به جای کاشی از قطعات تراشیدۀ سنگ استفاده شده است . در بالای درگاه ، سه کـتیبه دیده می شود که آخرین آن با عبارت « فی شهر محرم ثمانین و خمسمائه » (580 ) پایان می پذیرد . با توجه به این کتیـبه بنای سه گنـبد در ردیف یکی از آرامگــاههای سلـجوقی مـــراغه قرار می گیرد'2'

مقبره يا برج آجري و استوانه اي شكل سه گنبد متعلق به قرن ششم هجري است، در زيرآن دخمه اي ساخته شده و داراي سردري مزين به نقش و نگارهاي بديع و زيبا مي باشد . در مدخل اين بناي مشهور سه كتيبه به خط كوفي كه نقش و خطوط آن را با سنگ تراشيده و نصب كرده اند باقيمانده است، در پايان اين كتيبه تاريخ ماه محرم سال 580 هجري خوانده ميشود . نكته مهم هنري اين بنا رنگ آميزي و تزئينات سنگي آن است كه جلوه خاصي به اين بنا داده است . اين بنا با برج علا الدين ورامين شباهت كلي دارد! . در داخل اين برج دو اتاق مجزا از يكديگر ساخته شده است . برخي از باستان شناسان معتقدند كه دو بناي گنبد دار ديگر در اطراف اين گنبد وجود داشته كه مجموعه اين سه بنا را در قديم سه گنبد مي ناميده اند'3'.

اين بنا عبارت است از سكوي سنگي بلندي است كه در بالاي آن بناي آجري احداث شده و در جنوب شرقي شهر اورميه واقع است در حال حاضر داخل شهر قرار دارد . با اينكه بيش از دو گنبد در اين برج به نظر نمي رسد به اسم برج سه گنبد ناميده شده و به نظر مي رسد قبوري داخل اين بنا موجود باشد و براي پوشانيدن اين قبور از طاق آجري استفاده شده است . در جلو خان گنبد سه كتيبه به خط كوفي ديده مي شود و تاريخ آن 580 قمري است، اين بنا متعلق به عهد سلجوقيان مي باشد و تحت شماره 242 جز آثار باستاني ثبت شده است'4'.

بناي سه گنبد، مقبره اي به شكل برج است كه درجنوب شرقي شهر اورميه واقع گرديده ودر سال 580 هجري قمري بنا گرديده است . بنا شبيه به مزارهاي قديمي شهر مراغه مي باشد كه در نتيجه عدم مراقبت و آسيب هاي وارده، قسمت عمده خطوط و نقوش آن ريخته و از بين رفته است . 

در سالهاي اخير نسبت به نگهداري باقيمانده آثار اين بنا و مرمت قسمتهاي خراب شده آن اقدام گرديده است . درباره وجه تسميه سه گنبد، برخي از مورخان بر اين باورند كه دو بناي ديگر نيز در مجاورت روستايي بنام چهريق از دهستان چهريق شهرستان سلماس(سالماس) وجود داشته كه مجموعه اين سه بنا را در قديم سه گنبد مي ناميده اند'5'.

بناي تاريخي سه گنبد عبارت از سكوي بلندي است كه به شكل استوانه و مدور ساخته شده و داراي دخمه اي است قسمت فوقاني آن را به وسيله آجر به بنايي شامل اتاق، مقبره تبديل كرده اند، و مدخل آن در يك قاب معماري پر نقش و نگار محاط شده است كه در بدنه استوانه اي برج تعبيه گرديده و درگاهي ورودي آن در ميان طاق نماي مسطحي واقع و از لحاظ معماري، سبك و زينت، زيبايي خاصي به آن بخشيده است . 

از نظر شكل و ساختمان مانند ابنيه حوزه مراغه و نظير بناي كوي برج و برج مدور مجاور مقبره هلاكو است . برج سه گنبد شامل پايه سنگي بلندي است كه قريب سه متر ارتفاع دارد، زير آن دخمه اي مانند دخمه هاي ابنيه مراغه ساخته شده است . 

« در مدخل آن سه كتيبه به خط كوفي كه خطوط آن در سنگ نقش شده جلب توجه مي كند، در پايان سومين كتيبه ماه و سال بنا بدين ترتيب نوشته شده « في شهر محرم ثمانين و خمسماه» . 

« راجع به اين بنا در كتاب آثار تاريخي آزربايجان مي نويسد : « بناي تاريخي سه گنبد طبق نظر باستان شناسان در سال 580 هجري بنا شده است و عبارت از مقبره اي است به شكل برج و بنا به عقيده بعضي از مورخان اين بنا آتشكده زردشتيان بوده كه پس از هجوم اعراب به ايران و نفوذ آنان در آزربايجان متروك مانده و به تدريج رو به خرابي گذاشته بوده است » . 

وجه تسميه آن ( سه گنبد) هنوز معلوم نشده، شايد همين برج موجود كه از دو طبقه ساخته شده در سابق طبقه سومي هم داشته كه بر اثر مرور زمان از بين رفته است، و شايد در يك محوطه بسيار وسيع سه باب گنبد بوده كه فقط يكي از آنها مانده و شايد آن دو برج ديگر معدوم شده اند، بعضي ها جاي دو برج ديگر را يكي در مجاورت ده چهريق سلماس و ديگري را در مراغه ميدانند . 

سه گنبد در زميني كه اطرافش را قبور زيادي اشغال نموده ساخته شده است، و احتمالا زمين مزبور صحن آن بنا بوده كه عده اي را به لحاظ قدسيت محل در آنجا دفن كرده اند( در صورت حفاري قبور مذكور شايد ناشناخته هاي بناي مذكور با كشف آثار و اشيايي از گورها معلوم و مشخص گردد . م)

بناي سه گنبد به فاصله 500 متر در سمت جنوب شرقي شهر اورمیه واقع شده و بعضي از مورخين راجع به وجه تسميه ( سه گنبد) قايلند كه دو بناي ديگر نيز در مجاورت ده چهريق در اطراف قصبه شاهپور وجود داشته كه مجموعه اين سه بنا را در قديم سه گنبد مي ناميده اند . . . . . »

در جزوه راهنمايي جاذبه هاي تاريخي و طبيعي ميراث فرهنگي آزربايجان غربي آمده است « بناي سه گنبد برج مدوري است كه از دوره سلجوقيان كه به دستور اميري به نام شيشقاط المظفري ساخته شده است، معمار آن شخصي به نام منصور بن موسي مي باشد كه نامش با ذكر تاريخ 585 هجري قمري مشخص است . بنا داراي كتيبه هاي متعددي در سر در ورودي است . . . '6'» 

بناي تاريخي و معروف اورمیه برجي است موسوم به ( سه گنبد ) كه در كنار شهر اورمیه واقع بوده ولي امروز به علت توسعه شهر در قسمت جنوب شرقي داخل شهر قرار گرفته و اطراف آن را كه زماني مزارع سبزيكاري بوده، خانه هاي مسكوني بنا كرده اند . 

سه گنبد برجي است مدور كه ازنظر شكل و ساختمان مانند ابنيه حوزه مراغه و نظير بناي (كوي برج) و برج مدور مجاور مقبره هلاكو است . برج سه گنبد شامل پايه سنگي بلندي است كه قريب 3 متر ارتفاع دارد زير آن دخمه اي مانند دخمه هاي ابنيه مراغه ساخته شده است . 

سر در سه گنبد مزين به نقش و نگارهاي بديع و زيبا مي باشد و از اين جهت قابل مقايسه با بناهاي مراغه نيست، در مدخل آن سه كتيبه به خط كوفي كه خطوط و نقوش آن در سنگ نقر شده جلب توجه مي نمايد . در پايان سومين كتيبه ماه و سال بنا بدين ترتيب نوشته شده : في شهر محرم ثمانين و خمسماه . 

بنابراين سه گنبد كه مورخ به سال 580 هجري قمري است جزء ابنيه قرن ششم هجري و دوران سلاطين سلاجقه است . ليكن از نظر آجر كاري و شكل ساختماني مانندبرجهاي دوره مغول جلوه مي نمايد . 

بنا به گفته پروفسور مينورسكي : سلطان جلال الدين ملكشاه زمستان 628 هجري را در اورميه و اشنو گذراند و اين توقف زمستاني او در اورميه و اشنو ممكن است موجب شيوع افسانه ساختمان بناي سه گنبدان ( مينورسكي سه گنبد را سه گنبدان مي نويسد ) بوسيله خوارزمشاه و همچنين تدفين خوارزمشاه در اورميه شده باشد . در صورتي كه تاريخ بناي سه گنبد سال 580 هجري است و 48 سال قبل از آنكه سلطان جلال الدين راجع به اين بنا در كتاب آثار تاريخي آزربايجان ـ اسماعيل ديباج چنين مي نويسد : بناي تاريخي سه گنبد طبق نظر باستان شناسان در سال 580 هجري بنا شد . و عبارت است از مقبره اي است به شكل برج و بنا به عقيده بعضي از مورخين اين بنا آتشكده زردشتيان بوده كه پس از هجوم اعراب به ايران و نفوذ آنان در آزربايجان متروك مانده و به تدريج رو به خرابي گذاشته بوده است . 

در نتيجه عدم مراقبت و خرابي هاي وارده بعضي از نقوش و خطوط آن ريخته و از بين رفته و حتي قسمتي از سنگهاي ازاره و اطراف مدخل ريخته بوده ولي در سالهاي اخير بر اثر توجه به حفظ آثار تاريخي به تعمير آن اقدام و قسمتهاي خراب شده و ريخته از سنگهاي نما و بنيان طبق نظر كارشناسان فني به سبك اصلي از طرف اداره فرهنگ مرمت گرديده است'7' .

اين بناي تاريخي در گوشه جنوب شرقي شهر اورميه قرار گرفته، در سالهاي قبل اطراف بنا خالي از سكونت بوده ولي هم اكنون در داخل شهر اورميه و در يكي از كوچه هاي منشعب از استاد برزگر قرار گرفته است و با نرده هاي فلزي محصور گشته است 

برخي معتقدند كه اين بنا به جاي آتشكده اي از دوره ساساني احداث گرديده ولي هيچگونه سند معتبر و يا نشانه اي دال بر صحت اين ادعا وجود ندارد . مهمتر از همه پلان سه گنبد و فونداسيون آن نيز تشابهي با آتشكده هاي دوره ساساني نداشته، صرف نظر از اظهارات متناقض مورخين مي توان اظهار نمود اين بنا مقبره اي است مربوط به دوره سلجوقي، در كتيبه سر در ورودي سه گنبد نيز تاريخ 580 هجري قمري كه به خط كوفي نوشته شده خوانده مي شود . بنابراين اثر مذكور مربوط به قرن ششم هجري بوده وبا ساير مقبره هاي دوره سلجوقي نيز مشابهت دارد .

بناي فوق به شكل استوانه اي و با دو نوع مصالح متفاوت احداث گرديده، قسمت تحتاني بنا تا ارتفاع حدود 60/3 متر از سنگهاي تراش خاكستري رنگ ساخته شده و از اين قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهاي چهارگوش مي باشد . اين بنا به صورت دو طبقه احداث گرديده، طبقه اول بنا سردابه خوانده مي شود كه به وسيله پوششي قوسدار از طبقه دوم مجزا مي باشد . طبقه دوم بنا كه مانند ساير مقابر دوره سلجوقي بر روي سردابه احداث شده به نام اطاق مقبره خوانده مي شود . 

با توجه به زمان ساخت و مشابهت بنا با ساير مقابر دوره سلجوقي چنين به نظر مي رسد كه مقبره يا برج سه گنبد به احتمال زيادمحل دفن يكي از بزرگان دوره سلجوقي مي باشد كه نام آن بر ما پوشيده است . ولي در سال 67 بررسي مجددي بر روي كتيبه اطراف سر در مقبره انجام گرفت و نام صاحب مقبره با عبارت سلاطين شيشقاط المظفري اطال الله بقائه خوانده شده كه احتمالا شخصيت مدفون در اين مكان مي باشد . فرم بنا و شباهت آن با مقابر ديگر زمان سلاجقه دليل گويايي است كه بناي سه گنبد يكي از مقابر آن دوره مي باشد. 

بطوري كه ذكر شد بنا به فرم استوانه اي و ساده ساخته شده تنها قسمت اثر كه داراي تزئينات مي باشد ورودي اطاق مقبره است كه با يك قابسازي بسيار جالب و با نصب سنگهاي تراش ظريف در گچ موتيفها و كتيبه هاي اطراف سردر ورودي اطاق مقبره را آرايش داده اند و اين نوع قابسازي و كتيبه نويسي ( نصب سنگهاي ريز در گچ) در نوع خود بي نظير است، قسمت داخلي بنا فاقد هر گونه تزئينات مي باشد'8' .

اين بناي تاريخي كه هم اكنون در قسمت پر جمعيت شهر و در مجاورت خيابان استاد برزگر قرار گرفته مطابق متون تاريخي و با توجه به نقشه قديمي شهر، قبلا در فاصله يك كيلومتري از ديوار حصار دفاعي اورميه و در نزديكي دروازه بازار باش قرار گرفته است . 

طبق كتيبه كوفي موجود بر سر در ورودي سه گنبد، اين بنا در سال 580 هجري قمري به دستور يكي از امراي سلجوقي بنام شيشقاط المظفري ساخته شده، ساختمان سه گنبد بنايي است استوانه اي شكل و دو طبقه ( سردابه و اطاق مقبره ) . 

نوع آرايشها و قاب بندي سر در ورودي به لحاظ فرم تزئينات مخصوص، يعني نصب سنگهاي تراشدار ظريف در گچ و ايجاد نقش و نگارهاي زيبا و خطوط كوفي بديع، در نوع خود بي نظير است . دركتيبه ي طرفين و بالاي سردر ورودي فقط نام باني و سازنده ي بنا با تاريخ احداث ذكر شده و هيچگونه اطلاعاتي درباره ي عملكرد اين ساختمان بدست نمي دهد . 

عده اي از مورخان و نويسندگان شالوده اصلي اين ساختمان را مربوط به آتشكده اي از دوره ساساني و برخي هم آن را برج ديده باني مي دانند ولي چون گزارش آنها مستند نمي باشد . بنابراين هرگونه مطالعات دقيق و علمي در آينده كمك مطلوبي به روشن شدن وضعيت و عملكرد اوليه بنا خواهد نمود . با توجه به اين كه طبق اظهارات غيرمكتوب، در هنگام خاكبرداري كف اطراف مقبره در سال 48 تا 51 آثار قبوري كشف شده و از نظر معماري نيز مشابهت فراواني بين برج سه گنبد با مقابر قرن ششم، به چشم مي خورد، لذا احتمال مقبره بودن آن بيشتر است'9'.

اين بنا كه در تحت شماره 242 جزو آثار تاريخي به ثبت رسيده از آثار قرن ششم هجري و دوره سلجوقي است و به فاصله ي 500 متر در سمت جنوب شرقي آن شهر واقع شده و به شكل برجي است . در مدخل آن سه كتيبه به خط كوفي كه نقش و خطوط آن را با سنگ تراشيده اند نصب شده كه در يكي از آنها تاريخ ماه محرم سال 580 هجري خوانده مي شود.

آندره گدار مي نويسد :«اين مقبره به اسلوب گنبد هاي مراغه مركب از سكوي سنگي بلندي است حاوي دخمه اي كه در بالاي آن بناي آجري برآورده اند كه شامل اطاق مقبره است مدخل آن مثل بقعه مدور مراغه و كوي برج محاط در يك قاب پرنقش ونگاري است كه در بدنه استوانه شكل برج تعبيه كرده اند» . 

درگاه ورودي در ميانه طاق نماي مسطحي واقه شده كه قاب مستطيل نامبرده در بالا برآن احاطه دارد. اما چرا آنرا سه گنبد مي خوانند ؟ در بالاي دخمه و اطاق مقبره اثر دو گنبد بيش نمايان نيست، آيا بايد فرض كرد به جاي سقف مخروطي شكل كه در آذربايجان در عهد سلجوقيان براين قبيل ابنيه مي پوشانيده اند، آيا گنبد سومي هم وجود داشته است ؟به نظر من اين فرض درست نيست، علي رغم اصطلاح عامه كه آن را سه گنبد خوانده اند بايد گفت سومين گنبد، چه اين گنبد فقط عبارت از سقفي ساده بوده است . به عبارتي ديگر در داخل اين برج دو طاق مجزا از يكديگر ساخته شده، در روي گنبد اصلي، گنبد كوچكتري ساخته اند و از اين رو به سه گنبد شهرت يافته است . بعضي در وجه تسميه ي آن به سه گنبد گفته اند كه دو بناي ديگر در مجاورت ده چهريق در نزديكي سلماس وجود داشته كه مجموع اين سه بنا را سه گنبد مي خوانده اند در جلوخان سه كتيبه به خط كوفي است . يكي بالاي در، ديگري روي طاقنما و سوم بر فراز قاب مستطيل، كتيبه آخر كه به اين جمله ختم ميشود: « في شهر محرم ثمانين و خمس مائه » 580 هجري . آندره گدار، اين بنا را در رديف ابنيه مراغه و بين برج مدور (536) هجري و گنبد كبود (539 هجري) قرار مي دهد و مي نويسد : با وجود اينكه در آن زمان استعمال تزئينات كاشي رواج داشته و در مقبره مومنه خاتون در نخجوان كه در 582 ساخته شده كاشي به كار رفته، در اين مقبره كمترين اثري از رنگ آميزي به نظر نميرسد . اما نكته ديگري هست كه رفع استغراب مي كند و آن اين است كه حروف خطوط و نقوش هندسي سه گنبد را با سنگ ساخته اند، و اين دليل است كه معماران عادت داشته اندبعضي قسمتهاي تزئين شده را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند . 

حال اگر اين اختلاف را با كاشي مجسم نكرده اند چنانكه در مراغه و نخجوان نموده اند سبب اين بود كه در اروميه وسايل كار نداشته اند. 

دليل مهارت معمار سه گنبد آن است كه در برجي استوانه اي شكل قبلا اتاقي مربع تعبيه كرده و مجددا تربيع بنا را با تدابير معماري مبدل به تدوير كرده آنگاه گنبد را بر آن برافراشته است . نكته مهم هنري اين بنا گذشته از گنبد رفيع و مقرنس كاري كه در حدود 9 متر ارتفاع دارد، رنگ آميزي و تزئينات سنگي است كه جلوه خاص به اين بنا داده است . 

بناي سه گنبد شباهت بسياري با برج علاء الدين در ورامين نزديك شهر تهران دارد.'10'

بناي سه گنبد متعلق به دوره سلجوقي است و در مركز شهر اورميه قرار دارد . اين بنا از دو بخش سرداب (محل دفن) و شيون گاه تشكيل شده است و دو ورودي مستقل دارد . مصالح آن سنگ، آجر و گچ است و گنبد كم خيزي به شكل عرق چين دارد . شكل نقشه آن از بيرون مدور و از داخل چهارگوش است و دو روزنه در شرق و غرب بنا ديده مي شود . مهمترين ويژگي سه گنبد وجود دو قاب تزئيني در جبهه شمالي بنا حاوي مقرنس، گره بندي و كتيبه هاي كوفي با نام باني و سازنده آن است . در ايجاد اين بدايع و نگارش خطوط از سنگهاي كوچك استفاده شده است . سه گنبد به دستور امير « شيشقاط المظفري » ساخته شد . معمار بنا منصور بن موسي » و سال احداث آن 580 هجري قمري است'11'

بناي تاريخي و معروف سه گنبد در نزديكي فلكه جانبازان قرار دارد و آن بنايي است استوانه اي شكل و دو طبقه كه از نظ شكل و فرم ساختمان با بناي مدور مجاور مقبره مادر هلاكو در مراغه مشابهت فراوان دارد. برج مذكور شامل پايه سنگي بلندي است كه حدود سه متر از سطح زمين ارتفاع دارد و سر در آن مزين به چند مقرنس از نوع پتكانه و نقش و نگارهاي بديع و زيبا و جذاب مي باشد . در بالاي مدخل و اطراف ورودي آن سه كتيبه به خط كوفي آجري برجسته جلب توجه مي نمايد كه متاسفانه قسمت زيادي از خطوط آن كتيبه ها ريخته و خراب شده است و از آنچه كه باقيمانده اينطور پيداست كه اين بنا در محرم سال 508 هجري قمري به دستور يكي از امراي سلجوقي بنام شيشقاط المظفري ساخته و پرداخته شده است '12'.

اين بناي تاريخي در جنوب شرقي اورميه قرار دارد . برخي از مورخين عقيده دارند كه اين بنا به جاي آتشكده اي از دوره ساساني احداث شده است . ولي هيچگونه سند معتبري مبني بر صحت ادعاي خود ندارند . از سوي ديگر در مدخل بنا سه كتيبه به خط كوفي است كه آن را از سنگ تراشيده اند و در پايان كتيبه، محرم سال 580 هجري خوانده مي شود . از اين رو شايد بتوان مقبره يا برج آجري سه گنبد را متعلق به قرن ششم هجري دانست . 

بناي تاريخي سه گنبد عبارت است از سكوي بلندي است كه به شكل استوانه و مدورساخته شده است . ساختمان فعلي دو طبقه است و در چهار سمت آن دريچه هايي وجود دارد . طبقه اول به نام سردابه كه داراي پوشش قوس داراست و بدين وسيله از طبقه دوم مجزا مي شود . درب كوچك طبقه اول    70/1 متر ارتفاع دارد . طبقه دوم كه اتاق مقبره خوانده ميشود داراي دري به ارتفاع 50/2 متر است . به عبارت ديگر، بناي استوانه اي شكل مدور داراي دخمه اي است كه قسمت فوقاني آن را به وسيله آجر تبديل به بنايي شامل اطاق مقبره كرده اند و مدخل آن در يك قالب معماري پر نقش و نگار محاط شده و در بدنه استوانه اي برج تعبيه است، درگاه ورودي آن در ميان طاقهاي سطحي واقع شده و از لحاظ معماري زينت خاصي به آن بخشيده است . مصالح قسمت تحتاني و پايين از سنگ و قسمت فوقاني آن از آجر است '13'.

مقبره يا برج آجري و استوانه اي سه گنبد اروميه متعلق به قرن ششم هجري و عبارت از مقبره اي است كه بنا به قول برخي از مورخين مقبره سلجوقي بوده . در مدخل بنا سه كتيبه به خط كوفي كه آن را با سنگ تراشيده اند باقيمانده و در پايان كتيبه تاريخ محرم 580 هجري خوانده ميشود . در سالهاي اخير و بعد از اينكه اين بنا با شماره 242 به ثبت تاريخي رسيد سازمان حفاظت آثار تاريخي نسبت به تعمير و بازسازي آن اقدام و همچنين دور محوطه نرده كشي شده و قسمتهاي ريخته شده از سنگهاي نما طبق نظر كارشناسان فني به سبك اصلي از نو مرمت گرديده است . 

در زير برج استوانه اي اطاقكي ساخته شده و داراي سردري مزين به نقش و نگارهاي بديع زيبا مي باشد.

اين بنا با دو بناي ديگر كه در زمانهاي پيشين در مجاورت ده چهريق اطراف شهرستان سلماس(سالماس) آزربايجان غربي وجود داشته كه مجموعا سه گنبد ناميده شده اند . برخي نيز عقيده دارند كه بناي سه گنبد يكي از مقابر سرداران دوره سلجوقي بوده كه متاسفانه نام و نشاني از او در دست نيست . 

ساختمان سه گنبد شامل دو طبقه بوده، در طبقه اول در كوچكي به ارتفاع 70/1متر و در طبقه دوم دري به ارتفاع 50/2 متر وجود دارد كه در حواشي و در سر لوحه آن خطوط كوفي با كارگذاردن سنگها نقش بسته است . اين بنا در خيابان استاد برزگر اورميه واقع است'14'.

شايد بي مناسبت نباشد اگر مزار ديگري را كه در همين منطقه از ايران يعني اورميه قرار گرفته و به سه گنبد شهرت دارد با مزارهاي مراغه در يك رديف قرار دهيم . اين بنا نيز به سبك بناهاي مذكور متشكل از زير بنايي است سنگي، بلند و داراي سرداب كه بر آن ساختماني آجري كه شبستان اصلي عمارت را شامل مي شود ساخته شده است . درگاه ورودي آن نظير گنبد مدور و قوي برج در چهار چوبي با تزئينات غني بر بدنه مدور برج خودنمايي مي كند . 

در ورودي ميان طاق نماي مسطحي قرار گرفته كه چهار چوب مستطيلي ياد شده آن را در بر گرفته . 

بنابراين چيز تازه اي در اين بنا وجود ندارد ولي چرا « سه گنبد » ؟ بخشهايي از دو گنبد يكي بر بالاي سرداب و ديگري روي شبستان فوقاني هنوز مشاهده ميشود . آيا بايد چنين تصور كرد كه به جاي سقف مخروطي شكل كه در آذربايجان عصر سلجوقي معمولا اين گروه بناها را مي پوشاند گنبد سومي اين وظيفه را انجام مي داده ؟ من كه چنين عقيده اي ندارم . علي رغم گفته عموم مردم سومين گنبد اين برج مشابه برجهاي مراغه بايستي سقفي ساده بوده باشد . 

بر نماي سه گنبد سه كتيبه به خط كوفي ديده مي شود : يكي بلافاصله بالاي در، ديگري بالاي طاق نما و سومي بر چهار چوب مستطيل . 

آخرين كتيبه با اين عبارت تمام ميشود : في شهر محرّم ثمانين و خمسمائة . 

پس اين بنا به عصر سلجوقي تعلق دارد و در رديف بناهاي مراغه، ميان گنبد مدور (563 هجري) و گنبد كبود (593 هجري) جاي ميگيرد، يعني در عصري كه استفاده از كاشيهاي مينايي چنان تعميم يافته بودكه نبودن كمترين اثر از رنگ در اين بنا عجيب مي نمايد . ولي اين واقعيت كه حروف كتيبه ها و اجزاي سازنده نقوش هندسي با سنگ ساخته شده اند احتمالا مويد آن است كه رسم چنين بوده كه بعضي از قسمتهاي بنا را متفاوت با ساختمان خود بنا بسازند و اگر در اينجا مثل مراغه و نخجوان اين قسمتها را با كاشي نساخته اند به اين سبب بوده كه در اورميه دسترسي به كاشي نداشته اند. 

توضيح ديگري هم ميتوان داد و آن اين است كه انسان مي تواند در ضمن آنكه از استفاده از رنگها احترازمي كند در پي سادگي نيز باشد . مردي كه براي پوشاندن يك برج استوانه اي توسط گنبد در آن شبستاني مربع تعبيه كرده كه مسقف كردن آن با گنبد محتاج آن بوده كه مجددا آن را به طرح مدور تبديل كند، مي توانسته نماي آجري قديمي را با الزامات شيوه هاي باب روز آشتي دهد و به گونه اي عمل كند كه گويي هيچ تغييري روي نداده است . 

از سويي نماي عمارت، با ابعاد متناسب و تزئينات ظريف خود بسيار زيبا جلوه گري ميكند و اين ثابت مي كند كه در هنر معماري نيز مي توان بر خلاف معمول عمل كرد و در عين حال اثري جذاب به وجود آورد'15'. 

اين بنا عبارت از سكوي سنگي بلندي است كه در بالاي آن بناي آجري احداث شده و در جنوب شرقي اورمیه واقع است با اينكه بيش از دو گنبد در اين بنا به نظر نمي رسد به اسم سه گنبد ناميده شده ( و به نظر ميرسد قبوري در داخل اين بنا موجود باشد و براي پوشانيدن اين قبور از طاق آجري استفاده گرديده) . 

در جلو خان گنبد سه كتيبه به خط كوفي ديده مي شود و تاريخ آن 580 قمري است . اين بنا متعلق به عهد سلجوقيان مي باشد و تحت شماره 242 به ثبت رسيده است'16'.

برج تاريخي سه گنبد، عبارت از سكوي بلندي است كه به شكل استوانه و مدور ساخته شده و داراي دخمه اي است كه قسمت فوقاني آن را به وسيله آجر تبديل به بنايي شامل اطاق ـ مقبره كرده اند و مدخل آن در قالب معماري پر نقش و نگار محاط شده است كه در بدنه استوانه اي برج تعبيه گرديده و در گاهي ورودي آن، در ميان طاق نماي مسطحي واقع و از لحاظ معماري ـ سبك ـ زينت زيبايي خاصي به آن بخشيده است . 

وجه تسميه آن ( سه گنبد ) هنوز معلوم نشده شايد همين برج موجود كه از دو طبقه ساخته شده در سابق طبقه سومي را هم داشته كه بر اثر مرور زمان از بين رفته است، و آثار طاق فوقاني را نويسنده معاينه نموده است قسمتي كه باقيمانده بود يعني در سال 1300 شمسي و حتي يك قطعه گچ مخلوط با آهك و ريك مسلح كه از جا كنده شده بود براي معاينه و آزمايش به منزل آوردم . 

و شايد در يك محوطه بسيار وسيعي سه باب گنبد ( برج) ساخته بودند كه فقط يكي از آنها مانده و جاي 2 برج ديگر نا معلوم مي باشد و شايد آن دو برج نيز وجود داشته كه معدوم شده اند و بعضي ها جاي دو برج ديگر را يكي در كنار شاهپور و ديگري را در مراغه مي دانند. 

سه گنبد در زميني كه اطرافش را قبور زيادي اشغال نموده است سلخته شده و محتمل زمين مزبور صحن آن بوده كه عده اي را پس از مرگ به لحاظ قدسيت محل در آنجا دفن كرده اند دراين صورت قبوري كه در صحن مزبور وجود دارند مربوط به طبقه ممتاز روحانيون ـ سرداران و تجار و اشراف، خواهند بود ولي اين آثار از بين رفته در حين شيار ديده شده است . 

در جلو خان سه گنبد كتيبه اي به خط كوفي قديم ديده مي شود كه با سنگ چيده اند و روي آن تاريخ 580 هجري نوشته شده كه مربوط به دوران سلطنت سلجوقيان مي شود و برخي بر اين عقيده اند كه اين برج متعلق به زردشتيان مي باشد كه پس از استيلاي عرب رونق خود را از دست داده و مخروبه شده است، اين نظريه چندان معين نيست احتمال ميرود صحن آن كه در حال حاضر بصورت مزرعه غير محصور مي باشد در سابق ديوار داشته و از طرفي هنوز هم در گوشه اين صحن مقبره اي وجود دارد در هر حال سبك معماري و نقش و نگارهاي موجود در آن را به زمان قبل از مغول مي رسانند'17'.

منابع:

1- معماری اسلامی ایران در دورۀ سلجوقیان  تالیف دکتر غلامعلی حاتم   تهران 1379

2-  دائرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی 2  بخش بناهای آرامگاهی    تهران سال 76 ، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی

3- تاريخ اروميه ← احمد كاويانپور صفحه 517

4- بناهاي تاريخي و اماكن باستاني ايران صفحه 17 ← نصرت اله مشكوتي

5- ديباج، اسماعيل، ديماه 1346، 137 «ر، ك ← نگاهي به آذربايجان غربي ← ايرج افشار سيستاني صفحه 212

6- اروميه در گذر زمان ← حسن انزلي ← صفحه 90 تلخيص

7- سرزمين زردشت رضائيه ← علي دهقان صفحه 211

8- آرشيو ميراث فرهنگي آ . غ ← گزارش بخش حفظ و احياء ( تلخيص)

9- مجموعه مقالات كنگره تاريخ معماري و شهر سازي ايران 12 ← 17 اسفند سال 74 كرمان ← سازمان ميراث فرهنگي كشور

10- نظري به تاريخ آذربايجان ← دكتر محمد جواد مشكور ← صفحه 360

11- حيدري، رضا ← بروشور (كتابچه) سيماي ميراث فرهنگي آذربايجان غربي ← صفحه99

12- راهنماي ديدنيهاي ايران ← تاليف :ع، ركوعي ← نشر كيوان ← سال1380 ← صفحه 26

13- مجموعه راهنماي جامع ايرانگردي 2، استان آذربايجان غربي ← حسن زنده دل و ياران ← نشر ايرانگردان، سال 1377، صفحه 115

14- آثار و ابنيه اسلامي و تاريخي اروميه ← اداره كل فرهنگ آذربايجان غربي

15- آثار ايران، جلد سوم ← اثر آندره گدار، ماكسيم سيرو و . . . ← ترجمه ابوالحسن سروقد مقدّم ← انتشارات آستان قدس رضوي، سال 1367 ← صفحه 313

16- تاريخ عمومي آذربايجان ← تاليف احمد كاويانپور ← 1346، انتشارات آسيا، صفحه 361

17- اوضاع ايران در جنگ اول يا تاريخ رضائيه ← به قلم :محمد تمدن ← انتشارات موسسه مطبوعاتي تمدن، سال 1350